ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە، 1 - ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « ئېنىق ۋە روشەن دەلىل » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان بەييىنە كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان:
« ئەھلى كىتابتىن ۋە مۇشرىكلاردىن كاپىر بولغانلار ئۆزلىرىگە پاك سەھىپىلەرنى ئوقۇپ بېرىدىغان، ئاللاھ تەرىپىدىن كەلگەن ئەلچىدىن ئىبارەت روشەن دەلىل يېتىپ كەلگەن بولسىمۇ (ناتوغرا دىنلىرىدىن) ئايرىلمدى (1)-(2).»
ئەل-بەييىنە بۇ يەردە نوقۇل ھالدا مۇئەييەن بىر دەلىلنى كۆرسەتمەيدۇ. بۇ يەردىكى روشەندىن مەقسەت، بۇ ھەقتىكى « ھەر دەلىل »نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. كېيىنكى ئايەتتىن بۇ دەلىلنىڭ « رىسالەت » ئىكەنلىكىنى كۆرىمىز.
بەزى مۇسھەبلەردە بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان بولسىمۇ، رەسۇلۇللاھقا نىسبەت قىلىنغان بىر رىۋايەتتە « لەم يەكۇنىللەزىنە كەفەرۇ » دەپ ئاتالغان ( مۇسلىم ۋە بۇخارى ).
سۈرە يەنە قەييىمە ياكى بەرىييە دەپمۇ ئاتالغان.
سۈرە مەدىنىدە نازىل بولغان. سۈرىنىڭ مەزمۇنى ئۇنىڭ مەدىنىدە نازىل بولغانلىقىغا دالالەت قىلىدىغان بولۇپ، مەككىدە نازىل بولغانلىقى ھەققىدىكى قاراشنى رەت قىلىدۇ. گەرچە سۈرە قىسقا بولسىمۇ، ئايەتلىرىنىڭ ئۇزۇنلىقى مەدىنىدە نازىل بولغان سۈرىلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى بىلەن بىردەكلىككە ئىگە. ھەزرىتى ئوسمانغا نىسبەت قىلىنغان تەرتىپتە سۈرە تالاق – ھەشر، ئىبن ئابباس تەرتىپىدە تالاق - جۇمۇئە سۈرىلىرى ئارىسىدا ئورۇن ئالغان. تالاق سۈرىسىنىڭ بەييىنەدىن ئەڭ ئاز بىر يىل كېيىن نازىل بولغانلىق ئېھتىمالى كۈچلۈك. بەييىنە سۈرىسىنىڭ نازىل بولۇش مەزگىلى ھىجرەتنىڭ 4 - يىلى رەبىئۇلئەۋۋەل ئېيىدىن بۇرۇن. چۈنكى، بۇ سۈرىنىڭ بىرىنچى ئايىتىدە ئىما قىلىنغان بەنى نەزىر، ھىجرەتنىڭ 4 - يىلى رەبىئۇلئەۋۋەل ئېيىدىن بۇرۇن مۇھاسىرىگە ئېلىنغانىدى. شۇنداق بولۇشىغا قارىماي، بەييىنە سۈرىسىنىڭ ئالدىغا تىزىلغان تالاق سۈرىسى نازىل بولۇش سەۋەبى بولغان ۋەقەدىن مەلۇم بولغاندەك، ئەڭ بالدۇر بولغاندا ھىجرەتنىڭ 5 - يىلىغا تىزىشقا بولىدۇ. بۇنىڭ 6 - يىلى بولۇش ئېھتىماللىقىمۇ بار.
سۈرە نازىل بولغان ھىجرى 4 - يىلى يەھۇدىيلار توختىماي ۋەقە چىقىرىپ تۇرغان يىل ئىدى. « ۋەسىقە » دەپ ئاتالغان ھۆججەتتە كۆرسىتىلگەندەك رەسۇلۇللاھ ھىجرەتتىن كېيىن يەھۇدىي قەبىلىلىرى بىلەن قىلغان كېلىشىمگە كېلىشىم تەرەپتارلىرىدىن بىرى بولغان قەبىلىلەر بىر – بىرلەپ خىيانەت قىلىشقانىدى. بۇ سۈرە نازىل بولۇشتىن ئىلگىرى بەنى نەزىر قەبىلىسى كېلىشىمگە خىلاپلىق قىلغان بولۇپ، ئۇلار ئۆزلىرىگە يەتكەن ھەقىقەت ۋە روشەن دەلىللەرگە قارىماستىن ئىنكار قىلىشنى تاللىغانىدى.
سۈرە دەلىل ۋە ئىمان ئارىسىدا بىۋاستە بىر مۇناسىۋەت قۇرىدۇ. سۈرىدە « نىجادلىق پىشقەدەم ۋە سابىق بولغۇچىغا ئائىت ئەمەس، ئەكسىچە ھەقىقەتكە سادىق بولغۇچىغا ئائىتتۇر » دېگەن ھەقىقەتنى ئانا تېما قىلىنغان.
سۈرىدە تىلغا ئېلىنغان ئەھلى كىتاب مەدىنە يەھۇدىيلىرى ئىدى. گەرچە ئۇلار ۋەھىي ۋە نۇبۇۋۋەت ھەقىقىتىگە ئىمان ئېيتقان بولسىمۇ، ئاخىرقى ۋەھىي ۋە ئاخىرقى نەبىگە ئىمان ئېيتمىدى. ئۇلار بۇنىڭ بىلەنلا قالماستىن يەنە ۋەھىي ۋە نۇبۇۋۋەتنى ئىنكار قىلغان مۇشرىكلار بىلەن بىر سەپتە تۇردى. يەنە كېلىپ، بۇنى ھەقىقەتنىڭ روشەن دەلىللىرى ئۆزلىرىگە يېتىپ كەلگەندىن كېيىن قىلدى. ھالبۇكى، ئۇلار ئىلگىرى يېقىندا كېلىدىغان بىر نەبى ئارقىلىق مۇشرىك ئەرەبلەرنىڭ ئەدىپىنى بېرىدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈشەتتى ( بەقەرە، 89 ). ھەقىقەت ئېنىق ۋە روشەن دەلىللىرى بىلەن ئوتتۇرىغا چىققاندا ھەسەتخورلىقى سەۋەبىدىن ھەقىقەتنى ئىنكار قىلىپ ئازدى ( بەقەرە، 109 ).
كىتاب ئەھلى مۇشۇنداق قىلىش ئارقىلىق ئۆزىنىڭ كىتابلىرى ۋە ئۆزىگە كەلگەن ئەلچىلەرگىمۇ ئىشەنمەيدىغانلىقىنى نامايەن قىلغانىدى. سۈرە بۇ تارىخىي ۋەقە ئارقىلىق تەبىئى بىر تەلەپنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. يەنى، ئىلگىرىكى ۋەھىيگە بولغان ئىتائەت داۋاسىنىڭ ئىسپاتى ئەلچىلەر زەنجىرىنىڭ ئاخىرقى ھالقىسىغا ئىمان ئېيتىشتا ئەڭ ئالدىدا بولۇشتۇر. ھالبۇكى، ئۇلار مۇشرىكلاردىنمۇ كېيىن قالدى.
وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ (4) وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ (5)
«(ئىلگىرى) كىتاب بېرىلگەن (يەھۇدىيلار ۋە ناسارا) لەر پەقەت ئۆزلىرىگە روشەن دەلىل كەلگەندىن كېيىن ئاندىن گوروھلارغا بۆلۈنگەن (4). ھالبۇكى ئۇلارغا بۇيرۇلغىنى دىننى ئاللاھقىلا خاس قىلغان ئاساستا شېرىكتىن ئۇزاق تۇرۇپ ئاللاھقا بەندىچىلىك قىلىش، نامازنى راۋرۇس ئادا قىلىش ۋە زاكاتنى بېرىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى. ئەنە شۇ توغرا دىندۇر (5).»
نۇرغۇنلىغان مۇشرىكلار ئىمان ئېيتىپ رەسۇلۇللاھنىڭ يېنىدىن ئورۇن ئالغاندا، ئۇلار نىجادلىقنى تەسلىمىيەت ۋە ساداقەتتىن ئىزدىمەي، پىشقەدەملىك ۋە سابىق بولۇشتىن ئىزدىگەنىدى.
سۈرە بۇ ئىبرەت ئۈستىدىن ھەر دەۋر ۋە ھەر خىتاب قىلىنغۇچىغا:
ھەقىقەت ھەر دەۋر ۋە ماكاندا پەرقلىق تىللار، پەرقلىق ئۇسۇل ۋە ئۇسلۇبلار بىلەن قايتىدىن ئۆزىنى نامايەن قىلىدۇ. ھەقىقەتنىڭ يېڭى تەجەللىسىنى پەقەت « بىزگە » ئائىت بولمىغانلىقى ياكى بۇ جەھەتتە پىشقەدەم بولغانلىقىمىز ئۈچۈن رەت قىلىش بۇ سۈرىنىڭ كايىشىغا ئۇچراش دېگەنلىكتۇر. سۈرىنىڭ ئاخىرقى ئايەتلىرىدە شېرىك قوشۇشنى تۇرمۇش ئادىتىگە ئايلاندۇرىۋالغانلار « مەخلۇقلارنىڭ ئەڭ ناچىرى» دەپ سۈپەتلىنىدۇ ( 6 ). ئىمان ئېيتقان ۋە ئىمانىغا ماس قەدەمدە بىر ھايات ياشىغانلار « مەخلۇقاتنىڭ ئەڭ ياخشىسى » دەپ تونۇشتۇرۇلىدۇ ( 7 ).
مەخلۇقاتنىڭ ئەڭ ياخشىلىرى بولغان ئىمان ۋە سالىھ ئەمەل ئىگىلىرىگە رەببى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە « مەمنۇنىيەت ۋە خۇرسەنلىك »نىڭ يەككە تەرەپنى ئەمەس، ھەر ئىككى تەرەپنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقى ئەسكەرتىلىدۇ:
« ئاللاھ ئۇلاردىن خۇرسەن بولىدۇ، ئۇلارمۇ ئاللاھتىن مەمنۇن بولىدۇ. » ( 8 ).