ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە بىرىنچى ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « ئىنشىراھ » كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان.
« (ئى مۇھەممەت!) بىز سېنىڭ كۆكسىڭنى (قۇرئان ۋە ھىدايەت بىلەن) كەڭ-يورۇق قىلمىدۇقمۇ؟ » (1).
شەرھ كەلىمىسى « ئېچىش، يورۇتۇش » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ كەلىمە قۇرئاندا ئىجابىي ۋە سەلبىي مەنىدە بەش يەردە تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، ھەممىسىدە ئىنساننىڭ كۆكرىكىگە قارىتىلغان. بۇ كەلىمە ئۆتكەن ئايەتلەرنىڭ ھەممىسى مەككىدە نازىل بولغان. كۆكرەك كەلىمىسىنىڭ مەيلى بىرلىك شەكلى بولغان « سەدر » ياكى كۆپلۈك شەكلى بولغان « سۇدۇر » بولسۇن، ھېچقانداق بىر يەردە ئورگان مەنىسىدە ئىشلىتىلمەستىن مەجازى-مەتافور ئۇسلۇب قوللىنىلغان. شەرھ، زۇمەر سۈرىسى 22، ئەنئام سۈرىسى 125 - ئايىتىدە « دىلىنى يورۇتۇش » بىلەن نەتىجىلىنىش، تاھا سۈرىسى 25 - ئايىتىدە « قولايلىق ۋە كېكەچلىكنى تۈزىتىش » بىلەن بىرلىكتە ئىشلىتىلگەن. سۈرىگە ئىسمى بېرىلگەن ئايەتتىكى دىلىنى راھەتلەندۈرۈشنىڭ قانداق ئەمەلىيلەشكەنلىكى ئۇنىڭ داۋامىدىكى ئايەتلەردە بايان قىلىنغان.
سۈرە بىر قانچە تەپسىردە، بۇخارى ۋە تىرمىزىدە « سۇرەتۇل ئەلەم نەشرەھ » دەپ ئاتالغان. بەزى تەپسىرلەردە « ئىنشىراھ سۈرىسى » دەپ ئاتالغان.
سۈرە مەككىدە دەسلەپكى مەزگىللەردە نازىل بولغان سۈرىلەردىن بىرى.
سۈرە نازىل بولۇش تەرتىپى جەھەتتىن شۈبھىسىز زۇھا سۈرىسىدىن كېيىن نازىل بولغان بولۇپ، 6 - ئورۇنغا تىزىلىشى كېرەك. زۇھا ۋە ئىنشىراھ سۈرىسى بىر-بىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، ئىمامى ئاتا ۋە ئۆمەر بىننى ئابدۇلئەزىز بۇ ئىككى سۈرىنى بىر سۈرە دەپ قارىغان ۋە ئوقۇغاندا بۇ ئىككى سۈرىنى « بىسمىللاھ » بىلەن ئايرىماستىن ئۇلاپ ئوقۇغان ( رازى ). سۈرىنىڭ 1 - ئايىتى زۇھا سۈرىسىنىڭ 6 - ئايىتىنى ئىما قىلىدۇ.
بۇ ساھەدىكى بارلىق نوپۇزلۇق زاتلار بۇ ئىككى سۈرىنىڭ بىر - بىرىدىن مۇستەقىل ئىككى سۈرە ئىكەنلىكىدە ھەمپىكىر. لېكىن بۇ ئىككى سۈرە ئارقىمۇ - ئارقا نازىل بولغان. رەسۇلۇللاھ مەزكۇر سۈرىنى نامازدا زۇھا سۈرىسى بىلەن قوشۇپ ئوقۇغان. بۇ، ئىككى سۈرىنىڭ بىر سۈرە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرمەيدۇ، بىر رەكەتتە ئىككى سۈرىنى ئوقۇشقا بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
ئىنشىراھ سۈرىسى مەزمۇن ئېتىبارى بىلەن زۇھا سۈرىسىگە ئوخشايدۇ. زۇھا، ئىنشىراھ سۈرىسىگە ئوخشاش بىر ئىلھام بەرگۈچى، روھنى كۆتۈرگۈچى سۈرە بولۇپ، كەۋسەر سۈرىسىمۇ بۇ كاتېگورىيىگە كىرىدۇ. بۇ نۇقتا نەزەردە تۇتۇلغاندا، سۈرە رەسۇلۇللاھنىڭ شەخسىيىتىنى شەكىللەندۈرگەن سۈرىلەردىن بىرى. سۈرە، نۇبۇۋۋەتنىڭ تاغلاردىنمۇ ئېغىر يۈكى ئاستىدا قەددى پۈكۈلگەن نەبىگە تەسەللى ھەدىيەسى سۈپىتىدە نازىل بولغان. سۈرىنىڭ ئالدىنقى ئايەتلىرى ئالەملەرگە رەھمەت بولۇشنىڭ ئالەمنىڭ يۈكىنى قەلبىدە ئېلىپ مېڭىش بىلەن مۇمكىن بولىدىغانلىقىنىڭ بىر دەلىلى.
أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ (1) وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ (2) الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ (3) وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ (4)
« (ئى مۇھەممەت!) بىز سېنىڭ كۆكسىڭنى (قۇرئان ۋە ھىدايەت بىلەن) كەڭ-يورۇق قىلمىدۇقمۇ؟ (1) بېلىڭنى ئېگىۋەتكەن ئېغىر يۈكنى ئۈستۈڭدىن ئېلىپ تاشلىدۇق (2)–(3). سېنىڭ شان-شۆھرىتىڭنى يوقۇرى قىلدۇق (4)»
5 - 6 - ئايەتلەر ۋەھىينىڭ تۇنجى خىتاب قىلىنغۇچىسىدىن ئەڭ ئاخىرقى خىتاب قىلىنغۇچىسىغىچە ھەر كىشىنىڭ كۆكسىنى كېڭەيتىشكە يېتىدۇ:
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (6)
« ھەر بىر قىيىنچىلىق بىلەن چوقۇم بىر ئاسانلىق بار (5). شۇ قىيىنچىلىق بىلەن يەنە بىر ئاسانلىق بار (6). »
رىسالەت مەسئۇلىيىتىنىڭ ئېغىرلىقىنى بۇ سۈرىدىنمۇ ياخشى چۈشەندۈرۈپ بېرىدىغان باشقا نەرسە يوق. بۇ يۈك شۇنداق ئېغىر بىر يۈك بولۇپ، ئۇنىڭ ئېغىرلىقىنى پەقەت ئاللاھ تەئالالا يەڭگىللىتەلەيدۇ. كىشىنىڭ يۈكىنى ئاللاھ تەئالا يەڭگىللەتسە، ھەم كۆڭلى كۆكسى راھەتلەيدۇ، قەلب دۇنياسى يورۇيدۇ، يۈزى يورۇق بولىدۇ. ھەر كۈندۈز ئىككى كېچە ئارىسىدا بولىدۇ. كېچىدىن كېيىن ھامان تاڭ ئاتىدۇ.
ئىنساننىڭ كۆڭلى - كۆكسى راھەتلىنىپ، يۈكى يەڭگىللىگەن ۋاقىتتا بۇ نېمەتنى بەخش ئەتكەن رەببىگە يۈزلىنىپ، نېمەتكە بولغان شۈكرى ۋە مىننەتدارلىقىنى كۆپەيتىشى كېرەك. شۇندىلا نېمەتنىڭ ھەققىنى ئادا قىلغان بولىدۇ.
ئاخىرىقى ئايەتلەر قىيىنچىلىق مەزگىلىدە رەببىگە يالۋۇرغان، قىيىنچىلىق كۆتۈرۋېتىلگەندە، بۇ نېمەتكە كۆپىنچە ۋاقىتتا تۇزكورلۇق قىلىدىغان ئىنسانغا (يۇنۇس 22 - 23 )، نېمەت ھەققىنى قانداق ئادا قىلىش يولىنى كۆرسەتمەكتە.
فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ (8)
« شۇڭا (بىر ئىشتىن) پارىغ بولغان چېغىڭدا (دەرھال) يېڭى بىر ئىشقا تۇتۇش قىلغىن (7). رەببىڭگىلا يۈزلەنگىن (8).»
