سۈرە بىرىنچى ئايىتىگە ئاساسەن « فەجر » ئىسمى بىلەن ئاتالغان:
« تاڭنىڭ يورۇشى بىلەن » ( 1 ).
فەجر كەلىمىسى ئەسلىدە پېئىل بولۇپ، « يېرىپ چىقىش » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ياخشى بولغان « فەجر »، يامان بولغان « فۇجۇر » كەلىمىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. سەھەر كېچىنى، بۇلاق سۈيى يەرنى يېرىپ چىققانلىقى ئۈچۈن « فەجر » دەپ ئاتىلىدۇ. گۇناھ ئىنساننىڭ كىشىلىكىنى يېرىپ، ئۇنى يارا قىلغانلىقى ئۈچۈن « فۇجۇر » دەپ ئاتىلىدۇ. جاھىلىيەت ئۇرۇشلىرى ئۇرۇش ھارام قىلىنغان ئاينىڭ ھۆرمىتىنى دەپسەندە قىلغانلىقى ئۈچۈن « فىجار » دەپ ئاتالغان.
فەجرنىڭ مەنىسى ئىچىدە « بارلىق سەھەرلەر » ياكى « ئۇ مەلۇم سەھەر » ۋە ياكى « مەۋجۇدىيەتنىڭ تۇنجى سەھىرى » دېگەندەك مەنىلەرمۇ بار. بىرىنچى ئايەتتىكى فەجر مەنا جەھەتتىن يوقلۇق قاراڭغۇلۇقىنى يېرىپ، مەۋجۇدلۇق تاڭ سەھىرىگە چىقىشنى بىلدۈرىدۇ. فەجر سۈرىسىمۇ ئىنفىتار ۋە فەلەق سۈرىسىگە ئوخشاش « بولۇش »نى ئىپادىلىگەن ئىسىملاردىن بىرى. سۈرە بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان دەسلەپكى سۈرىلەردىن بىرى. دەسلەپكى مەزگىلگە ئائىت نۇزۇل تەرتىپلىرىدە لەيل سۈرىسىنىڭ ئارقىسىغا تىزىلغان. سۈرە يۈزەكى قاراشتا بىر قېتىمدا نازىل بولمىغاندەك تۇيغۇ بېرىدۇ. لېكىن فاسىلا ھەرپلىرىنىڭ كۆپلىكى ( سەككىز ھەرىپ ) ۋە مەككە - مەدىنە مەكتىۋىنىڭ 15 ۋە 16 - ئايەتلەرنى تۆت ئايەت دەپ قارىغانلىقى نەزەرگە ئېلىنغاندا، سۈرىنىڭ ئىككى پەرقلىق زاماندا نازىل بولغانلىقى ھەققىدىكى قاراش پۇت تېرەپ تۇرالمايدۇ. سۈرە رىسالەتنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە نازىل بولغان بولسا كېرەك.
بۇ سۈرە ئىنساننىڭ ئىمكانلىرى ۋە ئاجىزلىقلىرىنى ئاساسىي تېما قىلغان.
1 - 5 - ئايەتكىچە ئالاھىدە ۋاقىتلارغا قەسەم قىلىش ئارقىلىق، بۇ قەسەمنىڭ مەقسىتى تەكىتلەنگەن.
وَالْفَجْرِ (1) وَلَيَالٍ عَشْرٍ (2) وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ (3) وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ (4) هَلْ فِي ذَلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ (5)
« تاڭنىڭ يورۇشى بىلەن، ئون كېچە بىلەن، جۈپ بىلەن، تاق بىلەن، ئۆتۈپ كېتىۋاتقان چاغدىكى كېچە بىلەن قەسەم قىلىمەنكى (1)-(2). بۇلاردا ھەقىقەتەن ئەقىل ئىگىسى ئۈچۈن قەسەم (قىممىتى) بار ئەمەسمۇ؟ (5).»
6 - 14 - ئايەتلەردە، بارلىق خىتاب قىلىنغۇچىلىرىغا قەدىمكى دەۋردە ياشغان قوۋملارنىڭ ئېزىپ كېتىشى مىساللار بىلەن بايان قىلىنغان بولۇپ، ئاد، سەمۇد ۋە پىرئەۋىن قوۋملىرىنىڭ ھالاكىتى ئىبرەت قىلىپ كۆرسىتىلگەن.
ئاد ۋە سەمۇد قۇرئاندا 22 جايدا بىرلىكتە ياكى ئارقىمۇ - ئارقا تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇ ئارقىلىق خاتا ۋە ئەيىبنى ئۆزىنىڭ ۋەھىيگە تۇتقان پوزىتسىيىسىدە ئىزدىمەي، مەسىلىنى قۇرۇلۇش ماتېرىياللىرىدا دەپ قارىغان ۋە ئۇنى ئۆزگەرتكەن بىر قوۋمنى، ئۇ نەرسىلەر ئاللاھ تەئالانىڭ جازاسىدىن قۇتقۇزۇپ قالالمايدۇ ۋە ئىبرەت ئېلىنمىسا تارىخ تەكرارلىنىدۇ. قۇرئان ۋەھىينىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ئورۇن ئالغان ھالاك قىلىنغان قوۋملارنىڭ قىسسەلىرى، بۇ سۈرىدە قىسقىچە تىلغا ئېلىپ ئۆتۈلگەن. ئۇلارنى ھالاكەتكە ئېلىپ بارغان ئاساسلىق ئامىللاردىن بىرىسى، ئۇلارنىڭ تەسەۋۋۇرىدىكى ناتوغرا مال - مۈلۈك چۈشەنچىسى ۋە ئۇنىڭ نەتىجىسى بولغان مال - دۇنياغا بېرىلىپ كېتىش ۋە يىغىش ھېرىسمەنلىكى ئىدى:
فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ (15) وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ (16) كَلَّا بَل لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ (17) وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ (18) وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا (19) وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا (20)
ئىنسانغا كەلسەك، رەببى ئۇنى سىناپ پەزل-ئىلتىپات قىلغان ۋە مول نېمەتتىن بەھرىمەن قىلغان چاغدا، رەببىم ماڭا پەزل-ئىلتىپات قىلدى» دەيدۇ (15). بىراق رەببى ئۇنى سىناپ رىزقىنى تارلاشتۇرغاندا بولسا ئۇ: «رەببىم مېنى خارلىدى» دەپ كېتىدۇ (16). ياق، ھەقىقەت شۇكى، سىلەر يېتمگە پەزل-ئىلتىپات قىلمايسىلەر (17). بىر-بىرىڭلارنى كەمبەغەلگە ئاش-نان بېرىشكە رىغبەتلەندۈرمەيسىلەر (18). مىراسنى (ھالال-ھارام ئايرىماستىن) ھە دەپ يەيسىلەر (19). مال-دۇنيانى قاتتىق ياخشى كۆرىسىلەر (20).
21 - 26 - ئايەتلەر مۇشۇنداق قىلغۇچىلارغا بۇ دۇنيادىكى ئاگاھلاندۇرۇش ۋە ئاخىرەتتە كۈتۈپ تۇرغان دەھشەتلىك ئازاب-ئوقۇبەتتىن خەۋەر بەرمەكتە.
27 - 30 - ئايەتلەر دۇنيا ۋە مال - مۈلۈككە بېرىلىپ كەتمىگەن، ئۇلارنىڭ قۇلى بولۇپ قالماي، ئۇلارنى ياخشىلىق يوللىرىغا ساخاۋەت قىلالىغان، ئاللاھ تەئالا ۋەدە قىلغان جەننەت بىلەن ئۆزىنى بەختىيار قىلالىغان كامىل ۋە مۇتتەقى كىشىلەرگە خىتاب قىلماقتا.
يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (27) ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً (28) فَادْخُلِي فِي عِبَادِي (29) وَادْخُلِي جَنَّتِي (30)
« (مۆمىنلەرگە مۇنداق دېيىلىدۇ:) «ئى ئارام تاپقۇچى جان! (27). سەن (رەببىڭدىن) خۇرسەن بولغان، (رەببىڭمۇ سەندىن) خۇرسەن بولغان ھالدا، ئۇنىڭ دەرگاھىغا قايتقىن (28). ئەمدى سەن مېنىڭ (ساداقەتمەن) بەندىلىرىم قاتارىغا قوشۇلغىن ۋە جەننىتىمگە كىرگىن (30)-(31).»
رەببىمىز بىزنى چەكسىز سائادەتكە نائىل بولغانلار قاتارىدىن ئەيلىگەي!
