ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە 46 - ۋە 48 - ئايەتلەردە تىلغا ئېلىنغان « ئەل - ئەئراف » كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان بولۇپ، « ئەئراف » كەلىمىسى « تونۇش، بىلىش » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « ئۇرف » كەلىمىسىدىن تۈرلىنىپ چىققان.
ئاتنىڭ يايلى، خورازنىڭ تاجى بۇ ھايۋانلارنىڭ ئەڭ تونۇشلۇق بەلگىلىرى بولغانلىقى ئۈچۈن ئەرەپچىدە « ئۇرف » دېيىلىدۇ. « تام، سېپىل، قەلئە، مۇنار، مۇنبەر، سەھنە » گە ئوخشاش كۆزگە ئاسان چېلىقىدىغان ۋە بىر قاراشتىلا كۆرگىلى بولىدىغان شەيئىلەر ئۈچۈنمۇ بۇ كەلىمە ئىشلىتىلىدۇ.
ئادەتتە ئەئراف « جەننەت بىلەن جەھەننەم ئارىسىدىكى بىر جاي » دەپ چۈشەندۈرۈلىدۇ. تابىئىنلار ئىچىدىن چىققان مەشھۇر ئۆلىما ھەسەن ئەلبەسرى ۋە باشقا بەزى ئۆلىمالار 46 - ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « ئەلەل ئەئراف » كەلىمىسىنى « مەرىپەت قابىلىيىتى »، « ئەسھابۇل ئەئراف » نى « مەرىپەت ئىگىلىرى » دېگەن مەنىدە چۈشەنگەنىكەن. بۇنىڭغا ئاساسەن « ئەئراف » ئىسمىنىڭ بىر ماكان ئىسمى ئەمەس، ئارتۇقچىلىققا ئىگە بولغان بىر تۈركۈم كىشىلەرنىڭ سۈپىتىنى بىلدۈرىدۇ دەپ چۈشىنىش تېخىمۇ توغرا بولىدۇ. بۇنداق بولغاندا بۇ ئىسىمنىڭ مەنىسى « ياخشىلار بىلەن يامانلارنى ئايرىيدىغان قابىلىيەت » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. نەسەئىنىڭ ئائىشە رەزىيەللاھۇ ئەنھادىن نەقىل قىلغان بىر رىۋايىتىگە ئاساسەن بۇ سۈرىنىڭ رەسۇلۇللاھ دەۋرىدە « ئەئراف » ئىسمى بىلەن ئاتالغانلىقى مەلۇم.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان. بەزى ئايەتلەرنى نەزەرگە ئالمىغاندا، 206 ئايەتلىك بۇ سۈرىنىڭ نۇن ھەرپلىك قاپىيىسى سۈرىنىڭ بىر قېتىمدا ياكى بۆلەكلەر ھالىتىدە ئارقىمۇ - ئارقا ھالدا نازىل بولغانلىقىغا دالالەت قىلماقتا. سۈرىنىڭ مەزمۇنىمۇ بۇنى كۆرسەتكەن بولۇپ، مەزمۇن جەھەتتىن بىر پۈتۈنلۈككە ئىگە. سۈرە دېمەكچى بولغان مەقسەتنى ھەم ماھىيەت جەھەتتىن ھەم مەزمۇن جەھەتتىن ئۈزلۈكسىز ئاققان بىر دەريادەك لىرىك ئۇسلۇب بىلەن بايان قىلماقتا.
ئەئراف سۈرىسى رەسۇلۇللاھقا تەسەللى بەرگەن ھالدا باشلىنىدۇ. يەنى، رەسۇلۇللاھقا « يۈرىكىڭ سىقىلمىسۇن » دېيىلگەن:
كِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ (2) اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ (3)
(ئى مۇھەممەت! بۇ قۇرئان ) (خالايىقنى) ئاگاھلاندۇرۇشۇڭ ۋە مۆمىنلەرگە ئەسلىتىشىڭ ئۈچۈن ساڭا نازىل قىلىنغان كىتابتۇر، (بۇ ۋەزىپىنى ئادا قىلىش جەريانىدىكى كۈلپەتتىن) يۈرىكىڭ سىقىلمىسۇن(2). (ئى ئىنسانلار!) رەببىڭلار تەرىپىدىن سىلەرگە چۈشۈرۈلگەن (قۇرئان)گە ئەگىشىڭلار، ئاللاھتىن غەيرىيگە ئىگەم دەپ ئەگەشمەڭلار، سىلەر نېمىدېگەن ئاز ساۋاق ئالىسىلەر(3).
قۇرئاننىڭ ئۆزىگە خاس ئۇسلۇبلىرى ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلگەن « مەسانى » ئۇسلۇبى، بۇ سۈرىدىمۇ ئۆزىنى ئەكس ئەتتۈرمەكتە. رەسۇلۇللاھقا تەسەللىي بەرگەن ئايەتلەرنىڭ يېنىدا ۋەھىيلەرگە دۈشمەنلىك قىلىۋاتقانلارنى قورقۇتىدىغان بۇ تەھدىت ئايەتلىرىمۇ ئورۇن ئالماقتا. قۇرئان ھەممە كىشى ئۈچۈن يول كۆرسەتكۈچ. مۆمىنگە ۋەدە ئارقىلىق يول كۆرسەتكۈچ، مۆمىن ئەمەسلەرگە ۋەئىد ( قورقۇتۇش ) ئارقىلىق يول كۆرسەتكۈچ ... بۇ نۇقتىدىن سۈرىنىڭ باشلىنىشى كىشىگە تاھا سۈرىسىنىڭ باشلىنىشىدىكى « بىز ساڭا بۇ قۇرئاننى سېنى جاپاغا سېلىش ئۈچۈن نازىل قىلمىدۇق » ئايىتىنى ئەسلىتىدۇ. تاھا سۈرىسىدە قۇرئاننىڭ نازىل قىلىنىشى ئىما قىلىنغان، ئەمما بۇ سۈرىدە مەزكۇر سۈرىنىڭ نازىل بولۇشى ئىما قىلىنغان. بۇ سۈرىنىڭ باشلىنىش ئۇسلۇبىغا ئاساسەن مەزكۇر سۈرىنى زۇھا، ئىنشىراھ، تاھا قاتارلىق تەسەللى ۋە ئىلھام بېرىش ماھىيىتىدىكى سۈرىلەر قاتارىغا تىزىشقا بولىدۇ.
سۈرە بۇ باشلىنىشتىن كېيىن سۆزنى ئىلاھى كالامنى ئىما قىلغان ئاساستا ئادەم ۋە ئىبلىس قىسسىسىگە كەلتۈرىدۇ. بۇ قىسسە ئارقىلىق ئادەم گۇناھ ئۆتكۈزدى، ئىبلىسمۇ گۇناھ ئۆتكۈزدى. لېكىن، ئادەم گۇناھىنى ئېتىراپ قىلىپ « ئادەم » بولدى، ئىبلىس گۇناھىدا چىڭ تۇرۇپ « شەيتان » بولدى. بۇ ئىككىسى بارچە ئىنسانلار ئۈچۈن ياخشى ۋە ياماننىڭ تۇنجى ئۆرنەكلىرى بولدى دەپ نەسىھەت قىلماقتا ( 10 - 30 ).
بۇ قىسسەدىن شۇ ساۋاق چىقماقتا: شەيتانلىشىش بىلەن نەتىجىلەنگەن جەرياننىڭ بىرىنچى باسقۇچىدا ئاللاھ تەئالادىن ئۈمىدىنى ئۈزۈش كەلمەكتە. چۈنكى، ئىبلىس ئىسمى « ئۈمىدىنى ئۈزگەن » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ ۋە ئاللاھتىن ئۈمىدىنى ئۈزگۈچىدىن ئاللاھمۇ ئۈمىدىنى ئۈزىدۇ. مانا بۇ ھەقىقىي بەختسىزلىكتۇر، پالاكەتتۇر.
قۇرئاندا ئادەم - ئىبلىس قىسسىسى يەتتە جايدا تەپسىلىي ھالدا بايان قىلىنىدۇ. لېكىن، بۇ قىسسەلەردە تەكىتلەنگەن مەسىلە بىر - بىرى بىلەن ئوخشاش ئەمەس. بىرسىدە پەرىشتىلەرنىڭ ئىتائىتى تەكىتلەنگەن بولسا، يەنە بىرسىدە شەيتاننىڭ ئىسيانى گەۋدىلەندۈرۈلگەن. يەنە بىرىدە ئادەمنىڭ « توۋىسى » ئاساسىي تېما قىلىنغان بولسا، يەنە بىرىدە ئىبلىسنىڭ ئۈمىدسىزلىكى يۇرۇتۇلغان. ئەئراف سۈرىسىدە بايان قىلىنغان ئادەم - ئىبلىس قىسسىسىنىڭ ئاساسىي تېمىسى ئىبلىسنىڭ ئاكتىپ يامانلاردىن بولۇش يولىدا چىڭ تۇرۇشى بولۇپ، تۆۋەندىكى ئايەتلەر بۇنى كۆرسەتمەكتە:
قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ (16) ثُمَّ لَآَتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ (17)
ئىبلىس ئېيتتى: «سەن مېنى گۇمراھلىقتا قالدۇرغانلىقتىن، مەن ئۇلار(نى ئازدۇرۇش) ئۈچۈن چوقۇم سېنىڭ توپتوغرا يولۇڭ ئۈستىدە (تۇزاق قۇرۇپ) ئولتۇرىمەن(16). ئاندىن ئۇلارنىڭ يېنىغا چوقۇم ئالدىدىن، ئارقىسىدىن، ئوڭ يېنىدىن، سول يېنىدىن كېلىمەن، ئۇلارنىڭ تولىسىنىڭ (نېمىتىڭگە) مىننەتدارلىق بىلدۈرگۈچىلەر ئەمەسلىكىنى بايقايسەن»(17). بۇ قىسسەدىن بارلىق ئادەم بالىلىرى ئىبرەت ئېلىشى كېرەك ئەمەسمۇ؟ قۇرئانمۇ مانا بۇ نۇقتىدا ئىنسانلارنىڭ ھەممىسىنى بۇ قىسسەدىن ساۋاق ئېلىشقا چاقىرىدۇ:
يَا بَنِي آَدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآَتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ
ئى ئادەم بالىلىرى! شەيتان سىلەرنىڭ ئاتا-ئاناڭلارنىڭ ئۇياتلىق يەرلىرىنى ئۆزلىرىگە كۆرسىتىش ئۈچۈن كىيىملىرىنى سالغۇزۇۋېتىپ جەننەتتىن چىقارغۇزىۋەتكەندەك سىلەرنىمۇ ئازدۇرۇۋەتمىسۇن. شۈبھىسىزكى، شەيتان ۋە ئۇنىڭ شايكىلىرى سىلەرنى كۆرەلەيدۇ، لېكىن سىلەر ئۇلارنى كۆرەلمەيسىلەر. ھەقىقەتەن، بىز شەيتانلارنى ئىمان ئېيتمايدىغانلارنىڭ دوستلىرى قىلدۇق(27).
ئادەم - ئىبلىس قىسسەسى بايان قىلىنغان ئايەتلەردىن كېيىن مۇنداق بىر ئايەتنىڭ كېلىشى چوقۇم بىر ھېكمەتكە تۈرتكە بولۇشى كېرەك:
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آَمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
« ئېيتقىنكى: «ئاللاھ بەندىلىرى ئۈچۈن ياراتقان زىننەتنى-گۈزەللىكلەرنى، پاكىز-ھالال رىزىقلارنى كىم ھارام قىلدى؟» ئېيتقىنكى: «ئۇلار بۇ دۇنيادا مۆمىنلەر (ۋە باشقىلار) ئۈچۈندۇر، ئاخىرەتتە بولسا مۆمىنلەرگىلا خاستۇر». بىلىدىغان كىشىلەر توپى ئۈچۈن ئايەتلەرنى بىز مۇشۇنداق تەپسىلىي بايان قىلىمىز» ( 32 ).
ئۇنداقتا، ئۇ ھېكمەت نېمە؟ ئۇ ھېكمەت، بىرىنچىدىن، ھالال قىلىنغان نەرسىلەرنىڭ دائىرىسىنى ئۆز خاھىشى بويىچە تارايتىپ، ھاراملارنىڭ دائىرىسىنى كېڭەيتىش تەشەببۇسلىرىنىڭ ئارقىسىدا شەيتاننىڭ ياتقانلىقىنى كۆرسەتمەكتە. ھالالنى ھارام دەپ قاراشنى كاپىرلارنىڭ كۇپرى بىلەن، ھارامنى ھالال قىلىشنى مۇناپىقنىڭ نىفاقى بىلەن قىياسلاشقا بولىدۇ.
ئىككىنجىسى، سۈرىتى ( كۆرۈنۈشى ) ھەقتىن بولۇش بولۇپ، ناھايىتى يوشۇرۇن بولىدۇ. بۇ شەيتاننىڭ « ئۇلارنى ئازدۇرۇش ئۈچۈن ئوڭدىن كېلىمەن-ھۇجۇم قىلىمەن » دېگەن تۈردىكى ئېزىش بولۇپ، بۇ خىل ئېزىش شەيتان ئازدۇرىدىغان ئوڭلاردىن بىرسىدۇر. بۇنىڭ تەكتىدە ساختا دىندارلىق ياتىدۇ. ئۇنىڭ ئۇلىدا ھالال ۋە ھارامنى بەلگىلەشتە يىگانە ھاكىم بولغان ئاللاھ تەئالانىڭ بۇ ھەققىدىن ئۆزىگە نېسىۋە ئېلىش ئارزۇسى ياتماقتا. بۇ، قۇرئان شېرىك دېگەن ئىشلار قاتارىغا كىرىدۇ. بۇ شېرىك رەسۇلۇللاھنىڭ ئۇ ئەڭ يارقىن ئىپادىسى بىلەن « قاپقاراڭغۇ كېچىدە، قاپقارا چۈمۈلىنىڭ قاپقارا تاش ئۈستىدە مېڭىشىغا ئوخشايدىغان » دەرىجىدە يوشۇرۇن بولىدۇ.
ئادەم-ئىبلىس قىسسەسىدىن كېيىن كەلگەن بۆلەكلەردە « ئادەم ۋە ئىبلىس بىرەر سىمۋولدۇر. بىرسى ياخشىلىقنى، يەنە بىرسى يامانلىقنى سىمۋول قىلماقتا. بىرسى ئاكتىپ ياخشىنىڭ، يەنە بىرسى ئاكتىپ يامانلىقنىڭ ئوبرازى. ئادەمنى ئاكتىپ ياخشى قىلغان ئامىل ئۇنىڭ قۇسۇرسىز بولۇشى ئەمەس. چۈنكى، ئۇ قۇسۇرسىز ئەمەس، بەندە خاتالىقتىن خالىي بولالمايدۇ. قۇسۇرسىزلىق ئاللاھ تەئالاغا خاستۇر. بەندە خاتالىقىنى تونۇپ، ئۇنى ئېتىراپ قىلسا « ئادەم » بولىدۇ ۋە يوقىتىپ قويغان جەننىتىگە ئېرىشىدۇ. ئادەم خاتالاشتى، ئىبلىسمۇ خاتالىق ئۆتكۈزدى. لېكىن، ئادەم خاتالىقىنى ئېتىراپ قىلىپ ئادەم بولدى، ئىبلىس خاتالىقىنى بوينىغا ئالماي، ئۆزىنى ئاقلاپ شەيتان بولدى. ئى بۇ ۋەھىينىڭ خىتاب قىلىنغۇچىسى! كىمنى ئۆزەڭگە ئۆرنەك قىلساڭ، ئۇنىڭغا ئوخشاش بولىسەن. كىمگە ئوخشاش بولساڭ، ئۇنىڭغا ئوخشاش نەتىجىگە ئېرىشىسەن » دېگەن ھەقىقەت ئوتتۇرىغا قويۇلغان ( 31 - 58 ).
قىسسەدىن ئېلىنغان بۇ ساۋاقنىڭ بىرمۇ - بىر مىسالى تارىختا بار. تارىختا ئادەمنىڭ ئىزىدىن ماڭغان ئاۋانگارت ياخشىلاردىن بولغان پەيغەمبەرلەر ۋە شەيتاننىڭ ئىزىدىن مېڭىپ ئاكتىپ يامان بولۇشنى تاللىغان ئىسيانكار قوۋملار ئۆتكەن. ئەگەر « شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭغان بۇ قوۋملارنىڭ ئاقىۋىتى نېمە بولدى؟ » دەپ سورىسىڭىز، بۇ سۈرىدە بايان قىلىنغان قوۋملارنىڭ ئاقىۋىتىگە نەزەر سالسىڭىز بۇ سۇئالنىڭ جاۋابىنى تاپالايسىز. شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭغان ئاد، ھۇد، سەمۇد، لۇت ۋە مەديەن قوۋملىرى ھالاك بولغانىدى ( 59 - 102 ).
ئۇلۇھىييەت، رۇبۇبىيەت، نۇبۇۋۋەت ۋە ۋەھدانىيەت دەلىللىرىدىن كېيىن 108 - 117 - ئايەتلەردە بۇ دەلىللەرنى رەت قىلغان ئىنكارچىلارنىڭ كېسەللىك بىلەن تولغان ئىچكى دۇنياسى مۇلاھىزە قىلىنغان. 118 - ئايەتتىن تارتىپ سۈرىنىڭ ئاخىرىغىچە يېمەك - ئىچمەك نۇقتىسىدا باتىل ئېتىقاد ۋە خۇراپاتلىقلار ئارقىلىق ئىنسانلار توپىدىكى پادا پىسخىكىسى تەھلىل قىلىنىدۇ ۋە خۇراپاتلىقنىڭ تەۋھىدنىڭ دۈشمىنى ئىكەنلىكى مىساللار ئارقىلىق بايان قىلىنىدۇ.
قۇرئاننىڭ قەيىرىدە ھالاك قىلىنغان قوۋملارنىڭ قىسسەلىرى تىلغا ئېلىنغان بولسا، ئۇ يەردە ئادەم-ئىبلىس قىسسەسىدە دېيىلگەن مۇددىئا ئەكس ئەتمەكتە. بۇ قىسسەلەردىن كېيىن كەلگەن مۇسا-پىرئەۋن قىسسىسىنىمۇ ئوخشاش بىر ئىبرەت نۇقتىسىدىن ئوقۇش كېرەك. مۇسا ئادەمنىڭ ئىزىدىن، پىرئەۋن شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭدى. ياخشىلار بىلەن يامانلار ۋاقىتنىڭ بۇ تىلىمىدا يەنە بىر قېتىم يۈز تۇرانە ئۇچراشتى. ئاقىۋەتتە ئاللاھ تەئالانىڭ قانۇنىنىڭ تەقەززاسى بىلەن ياخشىلار غالىپ كەلدى ( 103 - 137 ).
لېكىن، زەپەر قۇچقان ياخشىلار ئۇتۇقنى ئاللاھ تەئالانىڭ ياخشىلىققا بېرىلگەن بىر مۇكاپاتى دەپ قاراشنىڭ ئورنىغا ئىبرانى ئىرقى ئۇنى ئۆزى قولغا كەلتۈرگەن ھەق دەپ قاراپ شەيتان چۈشكەن توزاققا چۈشتى. مۇسا توۋىسى، بەندىلىكى ۋە تەسلىمىيىتى بىلەن ئادەمنىڭ يولىدىن ماڭدى، قوۋمى ئىرقچىلىق بىلەن، خاتالىقىدا چىڭ تۇرۇش ۋە ئاللاھ تەئالاغا ئاسىيلىق قىلىش بىلەن شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭدى. نەتىجىدە، ۋەھىي يەتكۈزۈش شەرىپىگە نائىل بولغان مۇسۇلمان بەنى ئىسرائىل قوۋمى يەھۇدىيلەشتى ( 103 - 178 ).
بۇ ئاگاھلاندۇرۇشلارغا قۇلاق سالمىغانلار مۇنداق تەسۋىرلەنگەن:
وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آَذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ
شەك-شۈبھىسىزكى، (قىلمىشلىرى تۈپەيلى دوزاخقا كىرىدىغان) جىن ۋە ئىنساندىن تالايلىرىنى جەھەننەم ئۈچۈن ياراتتۇق. ئۇلارنىڭ دىللىرى بار، چۈشەنمەيدۇ؛ كۆزلىرى بار، كۆرمەيدۇ؛ قۇلاقلىرى بار، ئاڭلىمايدۇ. ئۇلار گويا ھايۋانغا ئوخشايدۇ، بەلكى ھايۋاندىنمۇ بەتتەر گۇمراھتۇر، ئەنە شۇلار غاپىللارنىڭ دەل ئۆزىدۇر(179)
يۇقىرىدىكى بۆلەكتە تىلغا ئېلىنغان بىر ئايەت، كالام ئىلمىگە مەنسۇپ ئالىملار ئارىسىدا « مىساق يەنى ۋەدە ئايىتى » دەپ ئاتالغان:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آَدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ
ئۆز ۋاقتىدا رەببىڭ ئادەم بالىلىرىدىن-ئۇلارنىڭ بەللىرىدىن ئۇلارنىڭ نەسىللىرىنى چىقىرىپ ۋە ئۇلارنى ئۆزلىرىگە گۇۋاھ قىلىپ: «مەن سىلەرنىڭ رەببىڭلار ئەمەسمۇ؟» دېگەندە، ئۇلارمۇ: «ھەئە، سەن بىزنىڭ رەببىمىزسەن، بىز گۇۋاھلىق بەردۇق» دېگەنىدى. (ئۇلارنى گۇۋاھلىق بەرگۈزگەنلىكىمىز) قىيامەت كۈنى سىلەرنىڭ: «بىز بۇنىڭدىن بىخۇدلۇقتا قالغان ئىكەنمىز» دېمەسلىكىڭلار ياكى «ئاتا-بوۋىلىرىمىز ئىلگىرى (ساڭا) شېرىك كەلتۈرۈپتىكەن، بىز پەقەت ئۇلارنىڭ ئارقىسىدىن كەلگەن نەسىل بولغانلىقىمىز ئۈچۈن (ئەگىشىپ شۇنداق قىلدۇق)، باتىلغا پاتقانلارنىڭ قىلمىشى تۈپەيلى بىزنى ھالاك قىلامسەن؟» دېمەسلىكلىرى ئۈچۈندۇر(172-173).
بۇ ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان ۋە ئاۋام ئارىسىدا « قالۇبەلا » دەپ ئاتالغان مىساقنىڭ ماھىيىتى كالامچىلار ئارىسىدا مۇنازىرە تېمىسى بولغان. ئەشئەرى كالام ئىلمىگە مەنسۇپ ئالىملار بۇ مىساقنى « روھلار ئالىمى » دەپ ئاتالغان بىر ئالەمدە ئىنسان يارىتىلىشتىن بۇرۇن ئەھدە ئېلىنغان دەپ قارايدۇ. ئەشئەرى كالامچىلىرى ياقىلىغان « تۇنجى مىساق » قارىشىنى ئىمام ماتۇرىدى رەت قىلىدۇ. ماتۇرىدىنىڭ قارىشىچە، بۇ ئايەت ئىنساننىڭ تۇغۇلىشىدىنلا بىر ياراتقۇچىنىڭ بارلىقىنى قوبۇل قىلىشقا مايىل فىترىتى-خاراكتېرى بارلىقىنى كۆرسىتىدۇ. يەنى، بۇ ئايەتتە ئەسلىدە « ئاللاھنىڭ ئىنساننى ياراتقاندا ئۇنىڭغا يەرلەشتۈرگەن فىترىتى » ( رۇم، 30 ) ئىما قىلىنغان.
مساق ئايىتىنىڭ نېمە دېمەكچى بولغىنىنى چۈشىنىشكە تىرىشىۋاتقاندا، تېمىنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا يەر ئالغان بۇ ئايەت كۆزىمىزگە چېلىقماقتا ۋە دىلىمىزنى - كۆزىمىزنى يورۇتماقتا:
خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ
ئەپۇچان بولغىن، ياخشىلىققا ئۈندىگىن، نادانلار بىلەن تەڭ بولمىغىن (199 ).
يۇقىرىدىكى ئايەت، غاپىللاردىن بولۇپ قالماسلىقنىڭ يولىنى كۆرسىتىپ بەرگەن ئايەتلەر گۇرۇپپىسى ئىچىدىن ئورۇن ئالغان ( 180 - 206 ). سۈرىنىڭ رەببىمىزگە قايسى ئۇسلۇپتا بەندىچىلىك قىلىشنىڭ ئەدەب قائىدىسىنى ئۆگەتكەن ئاخىرقى ئايەتلىرى سۈرىنىڭ بېشىدا يەر ئالغان ئادەم-ئىبلىس قىسسەسىدە تىلغا ئېلىنغان مەككار ئىبلىستەك بولۇپ قالماسلىقنىڭ يوللىرىنى بايان قىلماقتا:
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآَصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ (205) إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ (206)
رەببىڭنى ئەتىگەن-ئاخشامدا چىن دىلىڭدىن يېلىنغان ۋە ئەيمەنگەن ھالدا پەس ئاۋاز بىلەن ياد ئەتكىن، غاپىللاردىن بولمىغىن(205). رەببىڭنىڭ دەرگاھىدىكى( پەرىشتە)لەر ئۇنىڭغا بەندىچىلىك قىلىشقا كىبرلىك قىلمايدۇ، ئاللاھنى ئۇلۇغلايدۇ– تەسبىھ ئېيتىپ تۇرىدۇ ۋە ئۇنىڭغا سەجدە قىلىدۇ(206).
ئەئراف سۈرىسى رەسۇلۇللاھقا تەسەللى بەرگەن ھالدا باشلىنىدۇ. يەنى، رەسۇلۇللاھقا « يۈرىكىڭ سىقىلمىسۇن » دېيىلگەن:
كِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ (2) اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ (3)
(ئى مۇھەممەت!) بۇ كىتاب (كاپىرلارنى) ئاگاھلاندۇرۇشۇڭ، مۆمىنلەرگە ئەسلەتمە بولسۇن ئۈچۈن ساڭا چۈشۈرۈلدى، (بۇ ۋەزىپىنى ئادا قىلىش جەريانىدىكى كۈلپەتتىن) يۈرىكىڭدە سىقىلىش بولمىسۇن(2). (ئى ئىنسانلار!) رەببىڭلار تەرىپىدىن سىلەرگە چۈشۈرۈلگەن (قۇرئان)گە ئەگىشىڭلار، ئاللاھتىن غەيرىيگە ئىگەم دەپ ئەگەشمەڭلار، سىلەر نېمىدېگەن ئاز ساۋاق ئالىسىلەر(3).
قۇرئاننىڭ ئۆزىگە خاس ئۇسلۇبلىرى ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلگەن « مەسانى » ئۇسلۇبى، بۇ سۈرىدىمۇ ئۆزىنى ئەكس ئەتتۈرمەكتە. رەسۇلۇللاھقا تەسەللىي بەرگەن ئايەتلەرنىڭ يېنىدا ۋەھىيلەرگە دۈشمەنلىك قىلىۋاتقانلارنى قورقۇتىدىغان بۇ تەھدىت ئايەتلىرىمۇ ئورۇن ئالماقتا. قۇرئان ھەممە كىشى ئۈچۈن يول كۆرسەتكۈچ. مۆمىنگە ۋەدە ئارقىلىق يول كۆرسەتكۈچ، مۆمىن ئەمەسلەرگە ۋەئىد ( يەنى تەھىدىت سېلىش ) ئارقىلىق يول كۆرسەتكۈچ ... بۇ نۇقتىدىن سۈرىنىڭ باشلىنىشى كىشىگە تاھا سۈرىسىنىڭ باشلىنىشىدىكى « بىز ساڭا بۇ قۇرئاننى سېنى جاپاغا سېلىش ئۈچۈن نازىل قىلمىدۇق » ئايىتىنى ئەسلىتىدۇ. تاھا سۈرىسىدە قۇرئاننىڭ نازىل قىلىنىشى ئىما قىلىنغان، ئەمما بۇ سۈرىدە مەزكۇر سۈرىنىڭ نازىل بولۇشى ئىما قىلىنغان. بۇ سۈرىنىڭ باشلىنىش ئۇسلۇبىغا ئاساسەن مەزكۇر سۈرىنى زۇھا، ئىنشىراھ، تاھا قاتارلىق تەسەللى ۋە ئىلھام بېرىش ماھىيىتىدىكى سۈرىلەر قاتارىغا تىزىشقا بولىدۇ.
سۈرە بۇ باشلىنىشتىن كېيىن سۆزنى ئىلاھى كالامنى ئىما قىلغان ئاساستا ئادەم ۋە ئىبلىس قىسسىسىگە كەلتۈرىدۇ. بۇ قىسسە ئارقىلىق ئادەم گۇناھ ئۆتكۈزدى، ئىبلىسمۇ گۇناھ ئۆتكۈزدى. لېكىن، ئادەم گۇناھىنى ئېتىراپ قىلىپ « ئادەم » بولدى، ئىبلىس گۇناھىدا چىڭ تۇرۇپ « شەيتان » بولدى. بۇ ئىككىسى پۈتۈن ئىنسانلار ئۈچۈن ياخشى ۋە ياماننىڭ تۇنجى ئۆرنەكلىرى بولدى دەپ نەسىھەت قىلماقتا ( 10 - 30 ).
بۇ قىسسەدىن شۇ ساۋاق چىقماقتا: شەيتانلىشىش بىلەن نەتىجىلەنگەن جەرياننىڭ بىرىنچى باسقۇچىدا ئاللاھ تەئالادىن ئۈمىدىنى ئۈزۈش كەلمەكتە. چۈنكى، ئىبلىس ئىسمى « ئۈمىدىنى ئۈزگەن » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ ۋە ئاللاھتىن ئۈمىدىنى ئۈزگۈچىدىن ئاللاھمۇ ئۈمىدىنى ئۈزىدۇ. مانا بۇ ھەقىقىي بەختسىزلىكتۇر، پالاكەتتۇر.
قۇرئاندا ئادەم - ئىبلىس قىسسىسى يەتتە جايدا تەپسىلىي ھالدا بايان قىلىنىدۇ. لېكىن، بۇ قىسسەلەردە تەكىتلەنگەن مەسىلە بىر - بىرى بىلەن ئوخشاش ئەمەس. بىرسىدە پەرىشتىلەرنىڭ ئىتائىتى تەكىتلەنگەن بولسا، يەنە بىرسىدە شەيتاننىڭ ئىسيانى گەۋدىلەندۈرۈلگەن. يەنە بىرىدە ئادەمنىڭ « توۋىسى » ئاساسىي تېما قىلىنغان بولسا، يەنە بىرىدە ئىبلىسنىڭ ئۈمىدسىزلىكى يۇرۇتۇلغان. ئەئراف سۈرىسىدە بايان قىلىنغان ئادەم - ئىبلىس قىسسىسىنىڭ ئاساسىي تېمىسى ئىبلىسنىڭ ئاكتىپ يامانلاردىن بولۇش يولىدا چىڭ تۇرۇشى بولۇپ، تۆۋەندىكى ئايەتلەر بۇنى كۆرسەتمەكتە:
قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ (16) ثُمَّ لَآَتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ (17)
ئىبلىس ئېيتتى: «سېنىڭ مېنى ئازغۇنلۇقتا قويۇپ قويغانلىقىڭ سەۋەبلىك، مەن ئۇلار ئۈچۈن چوقۇم سېنىڭ توپتوغرا يولۇڭ ئۈستىدە (تۇزاق قۇرۇپ) ئولتۇرىمەن(16). ئاندىن ئۇلارغا چوقۇم ئالدىدىن، ئارقىسىدىن، ئوڭ يېنىدىن، سول يېنىدىن كېلىمەن، ئۇلارنىڭ كۆپچىلىكىنىڭ (نېمىتىڭگە) مىننەتدارلىق بىلدۈرگۈچىلەر ئەمەسلىكىنى بايقايسەن»(17). بۇ قىسسەدىن بارلىق ئادەم بالىلىرى ئىبرەت ئېلىشى كېرەك ئەمەسمۇ؟ قۇرئانمۇ مانا بۇ نۇقتىدا ئىنسانلارنىڭ ھەممىسىنى بۇ قىسسەدىن ساۋاق ئېلىشقا چاقىرىدۇ:
يَا بَنِي آَدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآَتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ
ئى ئادەم بالىلىرى! شەيتان سىلەرنىڭ ئاتا-ئاناڭلارنىڭ ئۇياتلىق يەرلىرىنى ئۆزلىرىگە كۆرسىتىش ئۈچۈن كىيىملىرىنى سالغۇزۇۋېتىپ جەننەتتىن چىقارغۇزىۋەتكەندەك سىلەرنىمۇ ئازدۇرۇۋەتمىسۇن. شۈبھىسىزكى، شەيتان ۋە ئۇنىڭ شايكىلىرى سىلەرنى كۆرەلەيدۇ، لېكىن سىلەر ئۇلارنى كۆرەلمەيسىلەر. ھەقىقەتەن، بىز شەيتانلارنى ئىمان ئېيتمايدىغانلارنىڭ دوستلىرى قىلدۇق(27).
ئادەم - ئىبلىس قىسسەسى بايان قىلىنغان ئايەتلەردىن كېيىن مۇنداق بىر ئايەتنىڭ كېلىشى چوقۇم بىر ھېكمەتكە تۈرتكە بولۇشى كېرەك:
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آَمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
« ئېيتقىنكى: «ئاللاھ بەندىلىرى ئۈچۈن ياراتقان زىننەتنى-گۈزەللىكلەرنى، پاكىز-ھالال رىزىقلارنى كىم ھارام قىلدى؟» ئېيتقىنكى: «ئۇلار بۇ دۇنيادا مۆمىنلەر (ۋە باشقىلار) ئۈچۈندۇر، ئاخىرەتتە بولسا مۆمىنلەرگىلا خاستۇر». بىلىدىغان كىشىلەر توپى ئۈچۈن ئايەتلەرنى بىز مۇشۇنداق تەپسىلىي بايان قىلىمىز» ( 32 ).
ئۇنداقتا، ئۇ ھېكمەت نېمە؟ ئۇ ھېكمەت، بىرىنچىدىن، ھالال قىلىنغان نەرسىلەرنىڭ دائىرىسىنى ئۆز خاھىشى بويىچە تارايتىپ، ھاراملارنىڭ دائىرىسىنى كېڭەيتىش تەشەببۇسلىرىنىڭ ئارقىسىدا شەيتاننىڭ ياتقانلىقىنى كۆرسەتمەكتە. ھالالنى ھارام دەپ قاراشنى كاپىرلارنىڭ كۇپرى بىلەن، ھارامنى ھالال قىلىشنى مۇناپىقنىڭ نىفاقى بىلەن قىياسلاشقا بولىدۇ.
ئىككىنجىسى، سۈرىتى ( كۆرۈنۈشى ) ھەقتىن بولۇش بولۇپ، ناھايىتى يوشۇرۇن بولىدۇ. بۇ شەيتاننىڭ « ئۇلارنى ئازدۇرۇش ئۈچۈن ئوڭدىن كېلىمەن / ھۇجۇم قىلىمەن » دېگەن تۈردىكى ئېزىش بولۇپ، بۇ خىل ئېزىش شەيتان ئازدۇرىدىغان ئوڭلاردىن بىرسىدۇر. بۇنىڭ تەكتىدە ساختا دىندارلىق ياتىدۇ. ئۇنىڭ ئۇلىدا ھالال ۋە ھارامنى بەلگىلەشتە يىگانە ھاكىم بولغان ئاللاھ تەئالانىڭ بۇ ھەققىدىن ئۆزىگە نېسىۋە ئېلىش ئارزۇسى ياتماقتا. بۇ قۇرئان شېرىك دېگەن ئىشلار قاتارىغا كىرىدۇ. بۇ شېرىك رەسۇلۇللاھنىڭ ئۇ ئەڭ يارقىن ئىپادىسى بىلەن « قاپقاراڭغۇ كېچىدە، قاپقارا چۈمۈلىنىڭ قاپقارا تاش ئۈستىدە مېڭىشىغا ئوخشايدىغان » دەرىجىدە يوشۇرۇن بولىدۇ.
ئادەم - ئىبلىس قىسسەسىدىن كېيىن كەلگەن بۆلەكلەردە « ئادەم ۋە ئىبلىس بىرەر سىمۋولدۇر. بىرسى ياخشىلىقنى، يەنە بىرسى يامانلىقنى سىمۋول قىلماقتا. بىرسى ئاكتىپ ياخشىنىڭ، يەنە بىرسى ئاكتىپ يامانلىقنىڭ ئوبرازى. ئادەمنى ئاكتىپ ياخشى قىلغان ئامىل ئۇنىڭ قۇسۇرسىز بولۇشى ئەمەس. چۈنكى، ئۇ قۇسۇرسىز ئەمەس، بەندە خاتالىقتىن خالىي بولالمايدۇ. قۇسۇرسىزلىق ئاللاھ تەئالاغا خاستۇر. بەندە خاتالىقىنى تونۇپ، ئۇنى ئېتىراپ قىلسا « ئادەم » بولىدۇ ۋە يوقىتىپ قويغان جەننىتىگە ئېرىشىدۇ. ئادەم خاتالاشتى، ئىبلىسمۇ خاتالىق ئۆتكۈزدى. لېكىن، ئادەم خاتالىقىنى ئېتىراپ قىلىپ ئادەم بولدى، ئىبلىس خاتالىقىنى بوينىغا ئالماي، ئۆزىنى ئاقلاپ شەيتان بولدى. ئى بۇ ۋەھىينىڭ خىتاب قىلىنغۇچىسى! كىمنى ئۆزەڭگە ئۆرنەك قىلساڭ، ئۇنىڭغا ئوخشاش بولىسەن. كىمگە ئوخشاش بولساڭ، ئۇنىڭغا ئوخشاش نەتىجىگە ئېرىشىسەن » دېگەن ھەقىقەت ئوتتۇرىغا قويۇلغان ( 31 - 58 ).
قىسسەدىن ئېلىنغان بۇ ساۋاقنىڭ بىرمۇ - بىر مىسالى تارىختا بار. تارىختا ئادەمنىڭ ئىزىدىن ماڭغان ئاۋانگارت ياخشىلاردىن بولغان پەيغەمبەرلەر ۋە شەيتاننىڭ ئىزىدىن مېڭىپ ئاكتىپ يامان بولۇشنى تاللىغان ئىسيانكار قەۋملەر ئۆتكەن. ئەگەر « شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭغان بۇ قەۋملەرنىڭ ئاقىۋىتى نېمە بولدى؟ » دەپ سورىسىڭىز، بۇ سۈرىدە بايان قىلىنغان قەۋملەرنىڭ ئاقىۋىتىگە نەزەر سالسىڭىز بۇ سۇئالنىڭ جاۋابىنى تاپالايسىز. شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭغان ئاد، ھۇد، سەمۇد، لۇت ۋە مەديەن قەۋملىرى ھالاك بولغانىدى ( 59 - 102 ).
ئۇلۇھىييەت، رۇبۇبىييەت، نۇبۇۋۋەت ۋە ۋەھدانىيەت دەلىللىرىدىن كېيىن 108 - 117 - ئايەتلەردە بۇ دەلىللەرنى رەت قىلغان ئىنكارچىلارنىڭ كېسەللىك بىلەن تولغان ئىچكى دۇنياسى مۇلاھىزە قىلىنغان. 118 - ئايەتتىن تارتىپ سۈرىنىڭ ئاخىرىغىچە يېمەك - ئىچمەك نۇقتىسىدا باتىل ئېتىقاد ۋە خۇراپاتلىقلار ئارقىلىق ئىنسانلار توپىدىكى پادا پىسخىكىسى تەھلىل قىلىنىدۇ ۋە خۇراپاتلىقنىڭ تەۋھىدنىڭ دۈشمىنى ئىكەنلىكى مىساللار ئارقىلىق بايان قىلىنىدۇ.
قۇرئاننىڭ قەيىرىدە ھالاك قىلىنغان قەۋملەرنىڭ قىسسەلىرى تىلغا ئېلىنغان بولسا، ئۇ يەردە ئادەم - ئىبلىس قىسسەسىدە دېيىلگەن مۇددىئا ئەكس ئەتمەكتە. بۇ قىسسەلەردىن كېيىن كەلگەن مۇسا - پىرئەۋن قىسسىسىنىمۇ ئوخشاش بىر ئىبرەت نۇقتىسىدىن ئوقۇش كېرەك. مۇسا ئادەمنىڭ ئىزىدىن، پىرئەۋن شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭدى. ياخشىلار بىلەن يامانلار ۋاقىتنىڭ بۇ تىلىمىدا يەنە بىر قېتىم يۈز تۇرانە ئۇچراشتى. ئاقىۋەتتە ئاللاھ تەئالانىڭ قانۇنىنىڭ تەقەززاسى بىلەن ياخشىلار غالىپ كەلدى ( 103 - 137 ).
لېكىن، زەپەر قۇچقان ياخشىلار ئۇتۇقنى ئاللاھ تەئالانىڭ ياخشىلىققا بېرىلگەن بىر مۇكاپاتى دەپ قاراشنىڭ ئورنىغا ئىبرانى ئىرقى ئۇنى ئۆزى قولغا كەلتۈرگەن ھەق دەپ قاراپ شەيتان چۈشكەن توزاققا چۈشتى. مۇسا توۋىسى بەندىلىكى ۋە تەسلىمىيىتى بىلەن ئادەمنىڭ يولىدىن ماڭغاندا، قەۋمى ئىرقچىلىق بىلەن، خاتالىقىدا چىڭ تۇرۇش ۋە ئاللاھ تەئالاغا ئاسىيلىق قىلىش بىلەن شەيتاننىڭ ئىزىدىن ماڭدى. نەتىجىدە، ۋەھىي يەتكۈزۈش شەرىپىگە نائىل بولغان مۇسۇلمان بەنى ئىسرائىل قەۋمى يەھۇدىيلەشتى ( 103 - 178 ).
بۇ ئاگاھلاندۇرۇشلارغا قۇلاق سالمىغانلار مۇنداق تەسۋىرلەنگەن:
وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آَذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ
شەك-شۈبھىسىزكى، (قىلمىشلىرى تۈپەيلى دوزاخقا كىرىدىغان) جىن ۋە ئىنساندىن تالايلىرىنى جەھەننەم ئۈچۈن ياراتتۇق. ئۇلارنىڭ دىللىرى بار، چۈشەنمەيدۇ؛ كۆزلىرى بار، كۆرمەيدۇ؛ قۇلاقلىرى بار، ئاڭلىمايدۇ. ئۇلار گويا ھايۋانغا ئوخشايدۇ، بەلكى ھايۋاندىنمۇ بەتتەر گۇمراھتۇر، ئەنە شۇلار غاپىللارنىڭ دەل ئۆزىدۇر(179)
يۇقىرىدىكى بۆلەكتە تىلغا ئېلىنغان بىر ئايەت، كالام ئىلمىگە مەنسۇپ ئالىملار ئارىسىدا « مىساق يەنى ۋەدە ئايىتى » دەپ ئاتالغان:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آَدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ
ئۆز ۋاقتىدا رەببىڭ ئادەم بالىلىرىدىن– ئۇلارنىڭ بەللىرىدىن ئۇلارنىڭ نەسىللىرىنى چىقىرىپ ۋە ئۇلارنى ئۆزلىرىگە گۇۋاھ قىلىپ: «مەن سىلەرنىڭ رەببىڭلار ئەمەسمۇ؟» دېگەندە، ئۇلارمۇ: «ھەئە، سەن بىزنىڭ رەببىمىزسەن، بىز گۇۋاھلىق بەردۇق» دېگەنىدى. (ئۇلارنى گۇۋاھلىق بەرگۈزگەنلىكىمىز) قىيامەت كۈنى سىلەرنىڭ: «بىز بۇنىڭدىن بىخۇدلۇقتا قالغان ئىكەنمىز» دېمەسلىكىڭلار ياكى «ئاتا-بوۋىلىرىمىز ئىلگىرى (ساڭا) شېرىك كەلتۈرۈپتىكەن، بىز پەقەت ئۇلارنىڭ ئارقىسىدىن كەلگەن نەسىل بولغانلىقىمىز ئۈچۈن (ئەگىشىپ شۇنداق قىلدۇق)، باتىلغا پاتقانلارنىڭ قىلمىشى تۈپەيلى بىزنى ھالاك قىلامسەن؟» دېمەسلىكلىرى ئۈچۈندۇر(172-173).
بۇ ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان ۋە ئاۋام ئارىسىدا « قالۇ - بەلا » دەپ ئاتالغان مىساقنىڭ ماھىيىتى كالامچىلار ئارىسىدا مۇنازىرە تېمىسى بولغان. ئەشئەرى كالام ئىلمىگە مەنسۇپ ئالىملار بۇ مىساقنى « روھلار ئالىمى » دەپ ئاتالغان بىر ئالەمدە ئىنسان يارىتىلىشتىن بۇرۇن ئەھدە ئېلىنغان دەپ قارايدۇ. ئەشئەرى كالامچىلىرى ياقىلىغان « تۇنجى مىساق » قارىشىنى ئىمام ماتۇرىدى رەت قىلىدۇ. ماتۇرىدىنىڭ قارىشىچە، بۇ ئايەت ئىنساننىڭ تۇغۇلىشىدىنلا بىر ياراتقۇچىنىڭ بارلىقىنى قوبۇل قىلىشقا مايىل فىترىتى بارلىقىنى كۆرسىتىدۇ. يەنى، بۇ ئايەتتە ئەسلىدە « ئاللاھنىڭ ئىنساننى ياراتقاندا ئۇنىڭغا يەرلەشتۈرگەن فىترىتى » ( رۇم، 30 ) ئىما قىلىنغان.
مساق ئايىتىنىڭ نېمە دېمەكچى بولغىنىنى چۈشىنىشكە تىرىشىۋاتقاندا، تېمىنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا يەر ئالغان بۇ ئايەت كۆزىمىزگە چېلىقماقتا ۋە دىلىمىزنى - كۆزىمىزنى يورۇتماقتا:
خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ
. ئەپۇچان بولغىن، ياخشىلىققا ئۈندىگىن، نادانلار بىلەن تەڭ بولمىغىن (199 ).
يۇقىرىدىكى ئايەت، غاپىللاردىن بولۇپ قالماسلىقنىڭ يولىنى كۆرسىتىپ بەرگەن ئايەتلەر گۇرۇپپىسى ئىچىدىن ئورۇن ئالغان ( 180 - 206 ). سۈرىنىڭ رەببىمىزگە قايسى ئۇسلۇپتا بەندىچىلىك قىلىشنىڭ ئەدەب قائىدىسىنى ئۆگەتكەن ئاخىرقى ئايەتلىرى سۈرىنىڭ بېشىدا يەر ئالغان ئادەم - ئىبلىس قىسسەسىدە تىلغا ئېلىنغان مەككار ئىبلىستەك بولۇپ قالماسلىقنىڭ يوللىرىنى بايان قىلماقتا:
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآَصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ (205) إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ (206)
رەببىڭنى ئەتىگەن-ئاخشامدا چىن دىلىڭدىن يېلىنغان ۋە ئەيمەنگەن ھالدا پەس ئاۋاز بىلەن ياد ئەتكىن، غاپىللاردىن بولمىغىن(205). رەببىڭنىڭ دەرگاھىدىكى( پەرىشتە)لەر ئۇنىڭغا بەندىچىلىك قىلىشقا كىبرلىك قىلمايدۇ، ئاللاھنى ئۇلۇغلايدۇ– تەسبىھ ئېيتىپ تۇرىدۇ ۋە ئۇنىڭغا سەجدە قىلىدۇ(206).