ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە، ئاللاھ تەئالانىڭ « مۇتلەق ھۆكۈمران » ئىكەنلىكىنى ئىپادىلىگەن مۈلك ئىسمىنى بىرىنچى ئايەتتىن ئالغان:
« مۇتلەق ھۆكۈمرانلىق ئۆز ئىلكىدە بولغان ئاللاھنىڭ شەنى ئۇلۇغدۇر، ئۇ ھەممە نەرسىگە كۈچى يەتكۈچىدۇر » ( 1 ).
قەدىمقى تەپسىر ۋە ھەدىس مەنبەلىرىدە بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان. سۈرىنىڭ بۇ ئىسمىدىن باشقا يەنە ئالتە ئىسىمى بار.
بىر رىۋايەتكە قارىغاندا ساھابىلەر بۇ سۈرىنى مانىئە ( مەنئى قىلغۇچى ) دەپ ئاتىغان ( تەبەرانى ). ئوقۇغان كىشىگە ئازاپتىن قۇتۇلۇش يوللىرىنى كۆرسىتىدىغانلىقى ئۈچۈن بۇ ئىسىم بىلەن ئاتىغان.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان بولۇپ، مەككە سۈرىلىرىدە گەۋدىلىك بولغان بالاغەتنى ئاساس قىلغان قىياپىتى كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ. سۈرە مەزمۇن جەھەتتىن بىر پۈتۈنلۈككە ئىگە.
سۈرىنىڭ نازىل بولغان ۋاختى تەخمىنەن رىسالەتنىڭ 9 - يىلىغا توغرا كەلمەكتە. 28 - ئايىتىدە رەسۇلۇللاھقا قارشى پىلانلانغان سۈيقەستنى ئىما قىلىشى بۇ تارىخنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى كۈچەيتىدۇ.
سۈرە، ئاللاھ - ئىنسان - كائىنات مۇناسىۋىتىنى چۆرىدىگەن ھالدا، ھايات سەپىرىدىكى ئىنساننىڭ ۋەھىينىڭ يېتەكچىلىكىگە مۇھتاج ئىكەنلىكى گەۋدىلەندۈرۈلگەن. سۈرىدە ھايات ۋە ئۆلۈمنىڭ ماھىيىتىگە كىشىنىڭ دىققىتى ئاغدۇرۇلغان بولۇپ، ئىنساندىن ئىبارەت شاھ ئەسەرنىڭ نېمە ئۈچۈن ئىككى دۇنيالىق ئىكەنلىكى سۇئالىغا سۈرىنىڭ باشلىنىشىدىلا جاۋاب بېرىپ مۇنداق دېيىلگەن: « قايسىڭلارنىڭ ئىش-ھەرىكىتى ئەڭ ياخشى ئىكەنلىكىنى سىناش ئۈچۈن » ( 2 ). ئاندىن ئىنساندىن ئەتراپىنى ئوراپ تۇرغان كائىناتنىڭ قۇسۇرسىز بىر نىزامى ھەققىدە تەپەككۇر قىلىشى تەلەپ قىلىنغان:
الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ (3) ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِيرٌ (4)
« ئۇ شۇنداق زاتكى، يەتتە ئاسماننى قات-قات ياراتتى. مېھىر-شەپقەتلىك ئاللاھنىڭ يارىتىشىدا ھېچقانداق تەڭپۇڭسىزلىق تاپالمايسەن، سەن (ئاسمانلارغا) قايتا كۆز تاشلىغىنكى، بىرەر نوقساننى كۆرەمدىكەنسەن؟ (3). ئاندىن سەن يەنە قايتا-قايتا كۆز تاشلىغىن. كۆزۈڭ (ئاسمانلاردا بىرەر نوقساننى تېپىشتىن) ئۈمىد ئۈزگەن ۋە تالغان ھالدا قايتىدۇ (4). »
يەنى، تەڭدىشى يوق بۇ كائىناتنىڭ بىر مەنىسى ۋە مەقسىتى بولىدۇ - يۇ، كائىنات خىزمىتىگە بويسۇندۇرۇلغان ئىنساننىڭ يارىتىلىش مەقىسىتى بولمامدۇ؟ ئەقىل ۋە ۋەھىي، ئىنسانغا مەنا ۋە مەقسىتىنى تېپىش ئۈچۈن بېرىلگەن. جەھەننەمگە تاشلانغانلارنىڭ ئاغزىدىن بۇ ھەقىقەت مۇنداق بايان قىلىنغان:
« ئۇلار يەنە: «ناۋادا بىز(ۋەھىيگە) قۇلاق سالغان ياكى ئەقلىمىزنى ئىشلەتكەن بولساق، كۆيدۈرگۈچى دوزاخ ئەھلى قاتارىدا بولماس ئىكەنمىز » دېيىشىدۇ » ( 10 ).
ئەقىل ۋە نەقىل، بۇلارنىڭ ھەرئىككىسى ئىنساننى ھەقىقەتكە ئېلىپ بارىدۇ. بۇ ئىككىسىدىن يۈز ئۆرىگۈچى، ئاللاھ تەئالاغا تۇزكورلۇق قىلغان بولىدۇ. تۇزكورلۇق قىلغۇچىلار جازاغا تارتىلىدۇ ( 13 - 18 ). ئىنساننى پەقەت چەكسىز مەرھەمەت ئىگىسى بولغان ئاللاھ ئۆزى ھىمايە قىلىدۇ ( 20 ). ئىنسان يارىلىشتىنلا ئاللاھ تەئالاغا قەرزدار ( 23 - 24 ). بۇ قەرزدارلىق تۇيغۇسى بولغان دىندىن يۈز ئۆرىگۈچىلەر ھېساپ سورىلىدىغان دىن-ھېساپ كۈنىگە قارىتا ئاگاھلاندۇرۇلغان ( 23 - 27 ).
سۈرە، ھەقىقەتنى ئىنكار قىلغۇچىلارغا بۇ پوزىتسىيىسىنى داۋاملاشتۇرغان تەقدىردە دۇچار بولىدىغان ئاقىۋەتتىن خەۋەر بېرىپ ئاخىرلاشقان ( 28 - 30 ).
سۈرىنىڭ ئاخىرقى ئايىتى ھەقىقەتەن مەنىلىك بولۇپ، ھەم ھايات ھەم مۆجىزە ھەمدە جانلىق بولغان سۇغا كىشىنىڭ دىققىتىنى ئاغدۇرىدۇ. بۇ ئارقىلىق سۇ ئۈستىدىن ئىنسان روھىنىڭ سۈيى بولغان ۋەھىيگە كىشىنىڭ نەزىرىنى بۇرىماقتا. ھەر يەردە « سۇلار سەلگە ئوخشاش » كۆپ تېپىلىدىغان بولسىمۇ، كۆپ بولۇشىغا قارىماي ئۆزىنىڭ قىممىتى ۋە ئىززىتى كېمىيىپ قالمايدىغان سۇ ئاللاھ تەئالانىڭ ئىنسانغا بولغان سېخىيلىقىنىڭ بىر ئىپادىسى. ئەگەر سۇلار تارتىلىپ كەتسە ۋە ئىنسان ئۇنى پەيدا قىلىشقا ئۇرۇنسا، بىر ئىستاكان سۇ ئۈچۈن ھەق ئالماستىن بىكارغا بەرمەيتتى:
قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ
« ئېيتقىنكى، قاراپ بېقىڭلارچۇ؟ «ئەگەر سۈيۈڭلار (يەر يۈزىدىن) يوقاپ كەتسە، سىلەرگە كىم پاكىزە سۇ كەلتۈرۈپ بېرىدۇ؟» ( 30 ).
رەسۇلۇللاھ ۋە ساھابىلەردىن بۇ سۈرىنىڭ ئەھمىيىتى ھەققىدە كەلگەن رىۋايەتلەر، كىشىنىڭ دىققىتىنى سۈرىنىڭ مەزمۇنىغا ئاغدۇرۇش مەقسىتىدە ئېيتىلغانلىقى ئاساسىدا چۈشىنىلىشى كېرەك.
