ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرىگە 10 - ئايەتنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسەن « سىنالغان ئايال » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « مۇمتەھەنە » ئىسمى قويۇلغان:
« ئى ئىمان ئېيتقانلار! مۆمىن ئاياللار سىلەر تەرەپكە ھىجرەت قىلىپ كەلسە، ئۇلارنى سىناپ كۆرۈڭلار. » ( 10 ).
بۇنىڭدىن باشقا، بۇ سۈرە مەزكۇر سۈرىدە ئۈچ قېتىم تىلغا ئېلىنغان « مەۋەددە يەنى سۆيگۈ - مۇھەببەت » كەلىمىسى بىلەنمۇ ئاتالغان ( 1، 7 ).
سۈرىنىڭ نازىل بولۇشىغا سەۋەب بولغان ۋەقە مۇنداق:
ھىجرىيە 4 - يىلىدا ئەبۇ لەھەبنىڭ سارە ئىسىملىك مۇشرىك دېدىكى مەدىنىگە كېلىپ ياردەم سورايدۇ. ئۇنىڭغا ياردەم قىلىنىدۇ. بۇ ئايال ھۇدەيبىيەدىن كېيىن مەككىگە قايتقاندا خاتىپ ئۇنىڭغا بىر مەكتۇپ بېرىدۇ. خاتىپ ئۆزى ھىجرەت قىلغان بولسىمۇ ئانىسى، باللىرى ۋە قېرىنداشلىرى مەككىدە ھىمايىسىز قالغان بىر كىشى ئىدى. ئۇ ئايال مەككىلىكلەر جاسۇسلۇق ئۈچۈن ئەۋەتكەن ئايال بولۇپ، خاتىپنىڭ ئەقلىنى قايمۇقتۇرغان ئىدى.
بۇ ئايال كۇپرىدا چىڭ تۇرغان ۋە كاپىر ھالىتىدە ئۆلتۈرۈلگەن. بۇ ئايالنىڭ فەتىھتىن كېيىن « ئامانلىق » بېرىلمىگەنلىكى ئۈچۈن ئۆلتۈرۈلگەن ئىككى ئايالدىن بىرىسى بولۇشى بۇ قاراشنى كۈچلەندۈرمەكتە. خاتىپنىڭ ئۇھۇد ئۇرۇشىدا « يېرىڭلاردىن ئايرىلماڭلار » دېگەن بۇيرۇق بىلەن ئوقچىلار تۆپىسىگە يەرلەشتۈرۈلگەنلەر ئىچىدىن بۇيرۇققا خىلاپلىق قىلىپ ئورنىدىن ئايرىلغان كىشىلەردىن بىرى ئىكەنلىكى نەزەردىن ساقىت قىلىنماسلىقى كېرەك. ئۇ مەكتۇبدا مۇنداق يازغان:
« رەسۇلۇللاھ كېچىدە تۇيۇقسىز كەلگەن سەلگە ئوخشايدىغان قوشۇن بىلەن سىلەرگە قاراپ كېلىۋاتىدۇ، بۇنىڭدىن خەۋىرىڭلار بولۇپ قالسۇن. ئاللاھ قا قەسەم بولسۇنكى، ئۇ ئۆزى يالغۇز ھالدا سىلەرگە قاراپ ئاتلانغان تەقدىردىمۇ، ئاللاھ ئۇنىڭغا نۇسرەت ئاتا قىلىدۇ. چۈنكى ئۇ، ئاللاھ تەئالا نىڭ ئۇنىڭغا بەرگەن ۋەدىسىگە نائىل بولىدۇ » ( ئالۇسى ).
رەسۇلۇللاھ بۇ ئەھۋالدىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن ھەزرىتى ئەلى باشچىلىقىدا تۆت كىشىنى بۇ ئايالنى تۇتۇپ كېلىشكە ئەۋەتىدۇ. ئۇلار راۋزائى خاخ دېگەن جايدا بۇ ئايالغا يېتىشىدۇ ۋە تەھدىد قىلىپ مەكتۇبنى تاپشۇرۇشقا مەجبۇرلايدۇ. ئۇ ئايال ئامالسىز مەكتۇبنى يوشۇرۇپ قويغان جايىدىن ئېلىپ ئۇلارغا تاپشۇرىدۇ. رەسۇلۇللاھ خاتىپنى چاقىرتىدۇ. خاتىپ:
« ئى رەسۇلۇللاھ، مېنىڭ زىيىنىمغا ھۆكۈم بېرىشتە ئالدىرىماڭ. مەن قۇرەيىشتىن ئەمەس، قۇرەيىشنىڭ ياللانمىچىسى. سەن بىلەن بىرگە كەلگەن مۇھاجىرلارنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ مەككىدە يېقىنلىرى بار. ئۇلار مەككىدە قالغان ئائىلىسىنى ھىمايە قىلىدۇ. ئەمما مېنىڭ ئائىلەمنى ھىمايە قىلىدىغان كىشىلەر بولمىغانلىقتىن، بۇ يول بىلەن ئۇلارنى ھىمايە قىلىشنى مەقسەت قىلدىم. بۇنداق قىلىشىم، ئىنكار قىلغانلىقىم ياكى دىنىمدىن يۈز ئۆرىگەنلىكىم ۋەياكى ئىسلامدىن كېيىن كۇپرىغا رازى بولغانلىقىمدىن ئەمەس» دەيدۇ.
رەسۇلۇللاھ « راست گەپ قىلدى » دەيدۇ ۋە ئۇنى ئەپۇ قىلىدۇ ( تەبەرى ).
سۈرىنىڭ مەدىنىدە نازىل بولغانلىقى ھەققىدە ئۆلىمالار ھەمپىكىر. بىراق نازىل بولغان ۋاقتىنى بەلگىلەشتە ئىختىلاپ بار. بۇ ئىختىلاپ سۈرىنىڭ كىرىش قىسمىدا بايان قىلىنغان خاتىپ ۋەقەسىنىڭ مەككە فەتھى ھارپىسىدا يۈز بەرگەنلىكىنى قوبۇل قىلىشتىن كېلىپ چىققان. بۇنىڭغا قارىغاندا، رەسۇلۇللاھ مەككە سەپىرى ئۈچۈن تەييارلىق قىلىۋاتقاندا، نىشاننى خەيبەر قىلىپ كۆرسىتىپ ھەربىي تاكتىك ئىشلەتكەنىدى. ھالبۇكى، خەيبەر مەككە فەتىھ قىلىنىشتىن بىر يىل بۇرۇن فەتىھ قىلىنغان. سۈرىگە ئىسمى قويۇلغان ۋەقە ( 10 ) ھۇدەيبىيە سۈلھىسىدىن كېيىن يۈز بەرگەنىدى.
ئەگەر سۈرىنىڭ مەككە فەتھى ھارپىسىدا نازىل بولغانلىقى توغرا دەپ قارالسا، سۈرىنى ئىچكى جەھەتتىن ھۇدەيبىييەدىن كېيىنكى ( 10 - 12 ) ۋە فەتىھتىن بۇرۇن ( 1 - 9 ) دەپ ئىككى بۆلەككە ئايرىشقا توغرا كېلىدۇ. لېكىن سۈرىنىڭ ئاخىرىدىكى باياننىڭ يەنە كىرىشتىكى تېمىغا قايتىشى سۈرىنىڭ ئىچكى جەھەتتىن بىر پۈتۈن ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.
خاتىپ بىن ئەبى بەلتەئەنىڭ مەكتۇبىنى مەككىلىكلەرنى كۈتۈۋاتقان مۇقەررەر ئاقىۋەت ھەققىدە ئالدىن بېرىلگەن « بىشارەت » دەپ قاراش مۇۋاپىق. مەكتۇبنى ئېلىپ ماڭغان ئايالنىڭ مەدىنىگە ھىجرى 4 - يىلى كەلگەنلىكى ۋە ھۇدەيبىيە سۈلھىسى بىلەن نەتىجىلەنگەن ئۆمرە ھەججىنى بىر « ھەربىي يۈرۈش » دەپ قارىساق، سۈرىنى ھۇدەيبىيە يىلى دەپ ئاتالغان ھىجرى 6 - يىلى نازىل بولغان دېيىشكە بولىدۇ.
سۈرە جەڭ ئەخلاقى ھەققىدە توختىلىدۇ. بولۇپمۇ ئىسلام جامائىتى بىلەن كاپىرلار ئارىسىدىكى ھېسسى ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەر ھەققىدە رىئايە قىلىشقا تېگىشلىك پرىنسىپلارنى بەلگىلەيدۇ ( 1 - 3 ). سۈرىنىڭ بىرىنچى ئايىتى ھەر دەۋر مۆمىنلىرىنىڭ قۇلىقىدا چىڭ تۇتۇشى كېرەك بولغان تۈردىكى ئايەتلەردىن بىرى:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ
« ئى ئىمان ئېيتقانلار! مېنىڭ دۈشمىنىمنى ۋە ئۆزۈڭلارنىڭ دۈشمىنىمنى جان-جىگەر دوست قىلىۋالماڭلار. ئۇلار سىلەرگە كەلگەن ھەقىقەتنى ئىنكار قىلغان، رەببىڭلار ئاللاھقا ئىشەنگەنلىكىڭلار ئۈچۈن پەيغەمبەرنى ۋە سىلەرنى ھەيدەپ چىقارغان تۇرسىمۇ، سىلەر ئۇلارغا سۆيگۈ-مۇھەببەت ئىزھار قىلىۋاتىسىلەر، ئەگەر سىلەر مېنىڭ يولۇمدا تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن ۋە خۇرسەنلىكىمنى ئىزدىگەن ھالدا چىققان بولساڭلار، (ئۇلارغا) قانداقمۇ يۇشۇرۇن مۇھەببەت باغلايسىلەر؟ ھالبۇكى مەن سىلەر يۇشۇرغان ۋە ئاشكارىلىغان نەرسىلەرنى بىلىپ تۇرىمەن. سىلەردىن كىمكى شۇنداق قىلىدىكەن، ئۇ ھەقىقەتەن توغرا يولدىن ئازغان بولىدۇ. » ( 1 ).
ھەزرىتى ئىبراھىمنىڭ ئەتراپىدىكىلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى بىر مۇستەسنا ئەھۋالنى نەزەرگە ئالمىغاندا، بۇ نۇقتىدا ئۆرنەكتۇر ( 4 ). ئاللاھ تەئالا تەرىپىدىن مۆمىنلەرگە ئۆرنەك قىلىپ كۆرسىتىلگەن ئۇ ئۆرنەكتىكى مۇستەسنا ئەھۋال ئۇنىڭ دادىسىغا دۇئا قىلىدىغانلىقى ھەققىدە ۋەدە بېرىشى ۋە بۇت ياسىغۇچى دادىسىنىڭ كۇپرى ئۈستىدە ئۆلگەنلىكىنى بىلىپ تۇرۇپ، بۇ ۋەدىسى سەۋەبىدىن ئۇنىڭغا مەغپىرەت تىلەش تەلىپىنى توختاتماسلىقى ئىدى:
قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآَءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ
« ئىبراھىم ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىر سەپتە بولغانلار سىلەرگە ھەقىقەتەن ياخشى ئۈلگىدۇر. ئەينى چاغدا ئۇلار (بۇتپەرەست) خەلقىگە: «ھەقىقەتەن بىزنىڭ سىلەر ۋە سىلەر ئاللاھنى قويۇپ چوقۇنۇۋاتقان نەرسىلەر بىلەن ھېچقانداق مۇناسىۋىتىمىز يوق. بىز سىلەر (نىڭ قىممەت قارىشىڭلارنى) رەت قىلىمىز، بىزنىڭ ئارىمىزدىكى ئاداۋەت ۋە ئۆچمەنلىك تاكى سىلەر يەككە ئاللاھقا ئىمان ئېيتقىنىڭلارغا قەدەر ئەبەدىي نامايەندە بولۇپ تۇرىدۇ» دېگەن ئىدى. لېكىن، ئىبراھىمنىڭ ئاتىسىغا ئېيتقان: «ئەلۋەتتە ساڭا ئەپۇ-مەغپىرەت تىلەيمەن، بىراق سېنى ئاللاھتىن كېلىدىغان ھېچقانداق نەرسىدىن قوغداپ قېلىشقا كۈچۈم يەتمەيدۇ» سۆزى بۇنىڭ سىرتىدا. (ئى ئىمان ئېيتقانلار! سىلەر مۇنداق دەپ دۇئا قىلىڭلار): «رەببىمىز! بىز ساڭىلا تاياندۇق، ساڭىلا يۈزلەندۇق. بىزنىڭ ئاخىر قايتىپ بارىدىغان جايىمىز سېنىڭ دەرگاھىڭدۇر ( 4 ).
مىللەتلەر - قوۋملار ئوتتۇرىسىدىكى ياخشى مۇناسىۋەتكە توسالغۇ بولغان ئەسلى سەۋەب ھەقىقەت ( ئىسلام )نى ئىنكار قىلىش ئەمەس، ئەكسىچە ئېتىقادقا قارىتا بېسىم قىلىش ۋە تاجاۋۇز قىلىشتۇر. پەرقلىق ئېتىقادقا ئىگە مىللەتلەر ئارىسىدا ئۆز ئارا دوستلۇق، مەرھەمەت، ياخشىلىق ۋە ئادالەتنى ئاساس قىلغان خوشنىدارچىلىق مۇناسىۋىتى قۇرۇشقا بولىدۇ. ئىسلامدا ئۇرۇشنىڭ يوللۇق بولغان ئىككى سەۋەبىنىڭ بارلىقىنى تۆۋەندىكى ئايەتلەردىن كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. يەنى، ئېتىقادقا بېسىم قىلىش ۋە يۇرت - ماكانىدىن چىقىرىۋېتىلىش. بۇنىڭدىن باشقا سەۋەبلەر، بولۇپمۇ پەرقلىق ئېتىقادقا ئىگە بولۇش ئۇرۇش باھانىسى بولالمايدۇ. پەرقلىق ئېتىقادقا مەنسۇپ كىشىلەر بىلەن ئۆزئارا دوستانە مۇناسىۋەت قۇرۇشنى ئاللاھ توسمايدۇ.
عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (7) لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (8) إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (9)
« ئاللاھ سىلەر بىلەن ئۇلاردىن سىلەر ئۆچ كۆرىدىغان كىشلەر ئارىسىدا دوستلۇق بارلىققا كەلتۈرۈشى مۇمكىن. ئاللاھ (ھەممىگە) قادىردۇر، ئاللاھ ئەپۇ-مەغپىرەت قىلغۇچىدۇر، ئىنتايىن رەھىمدىلدۇر (7). ئاللاھ سىلەرنى سىلەر بىلەن دىن توغرىسىدا ئۇرۇشمىغان ۋە سىلەرنى يۇرتۇڭلاردىن ھەيدەپ چىقارمىغان كىشلەرگە ياخشىلىق قىلىشتىن، ئۇلارغا ئادىللىق بىلەن مۇئامىلە قىلىشتىن توسىمايدۇ. شۈبھىسىزكى، ئاللاھ ئادىل بولغۇچىلارنى ياخشى كۆرىدۇ (8). ئاللاھ سىلەرنى پەقەت دىن توغرىسىدا سىلەر بىلەن ئۇرۇشقان، سىلەرنى يۇرتۇڭلاردىن ھەيدەپ چىقارغان ۋە سىلەرنى ھەيدەپ چىقىرىشقا ياردەملەشكەن كىشلەرنى جان-جىگەر دوست قىلىۋېلىشىڭلاردىن توسىدۇ. كىمكى ئۇلارنى جان-جىگەر دوست قىلىۋالىدىكەن، ئەنە شۇلار زالىملارنىڭ دەل ئۆزىدۇر (9).»
بۇ ئايەتلەر قۇرئاننىڭ ۋەھىينىڭ ئۇرۇش مەسىلىسىدە يوللۇق بولغان ئۇرۇشنىڭ دائىرىسىنى بەلگىلەپ بەرگەن ئايەتلەردۇر. بۇ مەسىلىدە بارلىق مۇلاھىزىلەر بۇ ئايەتلەرگە ئاساسلانغان ھالدا ئېلىپ بېرىلىشى كېرەك.
10 - 11 - ئايەتلەر ئىنكاردا چىڭ تۇرغان جۇپلار بىلەن بولغان ئەر - ئاياللىق مۇناسىۋەتنى ئۈزۈشكە بۇيرۇيدۇ. بۇ ۋەھىينىڭ ئېتىقاد ئەركىنلىكىگە ئەھمىيەت بەرگەنلىكىنىڭ بىر ئىپادىسى. باشقا نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بۇ ئايەت ئىسلام جەمئىيىتىنىڭ ئىمان ئاساسىدا قۇرۇلغان ئائىلە بىلەن يۇقىرى كۆتۈرۈلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ئارقىلىق مۇسۇلمان ئائىلىنىڭ ۋۇجۇدقا چىقىشى مەقسەت قىلىنماقتا. ئىسلام گۈللەنگەن بىر مۇھىتتا بۇ ئەمىرنى سۈيئىستىمال قىلغۇچىلارنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، سۈرىدە « بەيئەت -ساداقەت ۋەدىنامىسى » پرىنسىپى ئوتتۇرىغا قويۇلغان ( 12 ).
سۈرىدە ئۈمىدسىزلىك ئىپادىسى بولغان يەھۇدىيلار ۋە ئۇلار بىلەن بەلگىلىك مەقسەتتە ھەمكارلاشقانلارنىڭ ئۇلاردىن قەلب رىشتىنى ئۈزۈشى تەۋسىيە قىلىنغان ( 13 ).
مانا بۇ شەكىلدە « ئىسلام جامائىتى » بىناسىنىڭ ۋۇجۇدقا چىقىشىدىكى ئاخىرقى كېسەك ئورنىغا قويۇلغان.