ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە بىرىنچى ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « ۋەقە » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « ۋاقىئە » كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان:
إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ
« يۈز بېرىشى شۈبھىسىز بولغان ئۇ قورقۇنچلۇق ۋەقە مەيدانغا كەلگەن چاغدا » ( 1 ).
سۈرە ئاللاھ بەلگىلىگەن بۇزۇلۇش يەنى كائىناتنىڭ بۇزۇلۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك سۈرىلەر قاتارىغا كىرىدۇ.
سۈرىگە بۇ ئىسىمنى رەسۇلۇللاھ قويغان بولۇپ، بارلىق مۇسھەب ۋە ھەدىس توپلاملىرىدا بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان. سۈرىنىڭ مەزمۇنىمۇ بۇنىڭغا دالالەت قىلىدۇ. رەسۇلۇللاھ بىلەن ھەزرىتى ئەبۇ بەكىر ئارىسىدا ئۆتكەن بىر دىئالوگ سۈرىنىڭ نازىل بولۇش زامانى ھەققىدە بىزگە يىپ ئۇچى بېرىدۇ:
« ئەبۇ بەكىر:
- چاچلىرىڭ ئاقىرىپ كېتىپتۇ يا رەسۇلۇللاھ.
- چاچلىرىمنى ھۇد، ۋاقىئە، مۇرسەلات، ئەممە يەتەسائەلۇن، ئىزەششەمسۇ كۇۋۋىرەت ( سۈرىلىرىدىكى ھەقىقەتلەر ) ئاقارتىۋەتتى، دەپ جاۋاب بەردى رەسۇلۇللاھ » ( تىرمىزى ).
بۇ مەلۇماتقا ئاساسەن، مەزكۇر سۈرىنى دەۋەتنىڭ 8 - يىلىدا نازىل بولغان دېسەك خاتالاشمايمىز. بۇ قۇرەيش ئېمبارگوسى باشلىنىپ بىر يىل ئۆتكەن مەزگىل ئىدى.
سۈرە ئۆز ئىچىگە ئالغان مەزمۇن نۇقتىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بۇ سۈرە قۇرئاننىڭ مۇندەرىجىسىگە ئوخشاپ قالىدۇ. سۈرىنىڭ پەزىلىتى ھەققىدە بىر قىسىم رىۋايەتلەر مەۋجۇت. سۈرىنىڭ بۇ ھەقتىكى ئالاھىدىلىكىنى ئىككىنجى نەسىل ( تابىئىن ) ئىچىدە ئۆتكەن مەشھۇر زاھىدى مەسرۇقتىن نەقىل قىلىنغان تۆۋەندىكى ئىپادە ئەڭ ياخشى شەكىلدە بايان قىلغان:
« كىم بۇرۇنقىلارنىڭ ۋە كېيىنكىلەرنىڭ، جەننەت ئەھلى ۋە جەھەننەم ئەھلىنىڭ، دۇنيا ۋە ئاخىرەت ئەھلىنىڭ ھالىدىن خەۋەردار بولماقچى بولسا، ۋاقىئە سۈرىسىنى ئوقۇسۇن » ( ئىبن ئاشۇر ).
بۇ يەردە ئەسكەرتىشكە تېگىشلىك نۇقتا شۇكى، مەسرۇقنىڭ سۈرىنىڭ پەزىلىتى ھەققىدىكى بۇ سۆزلىرى سۈرىنىڭ مەزمۇنى كۆزدە تۇتۇلغان ھالدا ئېيتىلغان بولۇپ، بۇ پەزىلەتكە ئېرىشىش ئۈچۈن سۈرىنى تىلاۋەت قىلىش كۇپايە قىلمايدۇ، ئۇنى چۈشىنىش شەرت. چۈشىنىش پەقەت لەبزىنى تەلەپپۇز قىلىش بىلەن ۋۇجۇتقا چىقمايدۇ، مەنىسىنى ئۆزلەشتۈرۈش كېرەك.
سۈرە ئاخىرقى سائەت-قىيامەت ھەققىدىكى ئاگاھلاندۈرۈش بىلەن باشلانغان بولۇپ، پەقەت مېھمان ( ئىنسان )لا ئەمەس، ئۆتەڭ ( دۇنيا )نىڭمۇ ئۆلۈملۈك ئىكەنلىكى دارىتما قىلىنىدۇ. بۇ ئارقىلىق دۇنياغا بېرىلىپ كېتىش خەۋپىگە كىشىنىڭ دىققىتىنى بۇرايدۇ ( 1 - 6 ). ھايات ياخشىلار بىلەن يامانلار ئارىسىدىكى بىر مۇسابىقە بولۇپ ( 7 - 14 )، بۇ مۇسابىقە بىر كۈنى ئاخىرلىشىدۇ. كىشى تاللىشىغا قارىتا يەنە بىر ئالەمدە مۇكاپات ياكى جازاسىنى ئالىدۇ ( 15 - 56 ). ئىنكار قىلىشنىڭ تۇزكورلۇق ئىكەنلىكى بايان قىلىنىپ، ئىلاھ يارىتىلىش ۋە ئىنساننىڭ ئەتراپىنى ئوراپ تۇرغان نېمەتلەرگە كىشىنىڭ دىققىتى ئاغدۇرۇلىدۇ. ئىنكار قىلىشنىڭ تېگىدە مىننەتدار بولماسلىق، ئۇنىڭ تېگىدە قىممىتىنى بىلمەسلىك ياتقانلىقى بايان قىلىنىدۇ ( 57 - 74 ).
سۈرىدە ئىنسانلار ياخشىلار، يامانلار، ئاۋانگارت ياخشىلار دەپ ئۈچ تۈرگە ئايرىلىدۇ. بۇ ئۆلچەم بىزنىڭ ئەنئەنىۋىي ياخشى - يامان چۈشەنچىمىزنى بۇزۇپ تاشلايدۇ. ياخشىلارنىڭ ياخشى ھالىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشى ئەسلىدە ئاۋانگارت ياخشىلارنىڭ بولۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. چۈنكى، ھەر قانداق بىر ئەسكى، ئانىسىدىن ئەسكى بولۇپ تۇغۇلمايدۇ، ئەتراپىدىكى مۇھىتنىڭ تەسىرى بىلەن ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ئەسكى بولىدۇ، ناچار مىجەز - خۇينى ئۆزىگە يۇقتۇرۇۋالىدۇ. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا، ياخشىلارمۇ ئەسكىلەردىن بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. ئۇلارنىڭ ياخشى ھالىتىنى ساقلاپ قېلىشى ئاۋانگارت ياخشىلارنىڭ تىرىشچانلىقى نەتىجىسىدە بولماقتا. بارلىق پەيغەمبەرلەر ئاۋانگارت ياخشىلار قاتارىغا كىرىدۇ. سۈرە بۇ ئۈچ تۈرنى مۇنداق بايان قىلىدۇ:
فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ (8) وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ (9) وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (10) أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ (11) فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ (12) ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ (13) وَقَلِيلٌ مِنَ الْآَخِرِينَ (14) عَلَى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ (15) مُتَّكِئِينَ عَلَيْهَا مُتَقَابِلِينَ (16) يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ (17)
« (بىرىنچى تۈركۈم ئەمەل دەپتىرى) ئوڭ تەرىپىدىن بېرىلگەنلەردۇر، ئۇلار نېمىدېگەن سائادەتمەن كىشىلەر! (8). (ئىككىنچى تۈركۈم ئەمەل دەپتىرى) سول تەرىپىدىن بېرىلگەنلەردۇر. ئۇلار نېمىدېگەن بەخىتسىز كىىشىلەر! (9). (ئۈچىنچى تۈركۈم ياخشى ئىشلارنى) ئەڭ ئالدىدا قىلغۇچىلار بولۇپ (جەننەتكە) ئەڭ ئالدىدا كىرگۈچىلەردۇر (10). ئەنە شۇلار (ئاللاھقا) يېقىنلىققا مۇيەسسەر بولغۇچىلار بولۇپ نازۇ-نېمەتلىك جەننەتلەردە ياشايدۇ (11)-(12). ئۇلار ئۆتكەنكىلەرنىڭ[1] ئىچىدە كۆپتۇر، كېينكىلەرنىڭ ئىچىدە ئازدۇر (13)-(14). ئۇلار جاۋاھىراتلار بىلەن بېزەلگەن تەختلەرگە يۆلەنگەن ھالدا بىر-بىرىگە قارىشىپ ئولتۇرۇشىدۇ (15)-(16). ھەمىشە ياش تۇرىدىغان (مۇلازىم) بالىلار باش ئاغرىتمايدىغان، مەست قىلمايدىغان ئېقىن مەيدىن تولدۇرۇلغان پىيالە، چەينەك ۋە قەدەھلەرنى ئۇلارغا ئايلىنىپ سونۇپ تۇرىدۇ (17)-(19).»
ئاۋانگارت ياخشىلار ياخشىلىقتا ھەمىشە ئالدىنقى قاتاردا تۇرغۇچىلاردۇر. ئۇلار ئاللاھ تەئالاغا يېقىن بولغانلاردۇر، يەنى « مۇقەررەبۇن » دۇر. ئۇلار چەكسىز نېمەتلەر بىلەن تولغان جەننەتلەرگە لايىق بولغۇچىلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ بىر قىسمى ئۆتمۈشتىكىلەردىن، بىر قىسمى كېيىنكىلەردىن بولىدۇ. چۈنكى، ئۇ « بىر قىسمىغا » نەبىلەرمۇ كىرىدىغان بولۇپ، نەبى- رەسۇل ئەۋەتىلىش ئاخىرلاشتى. شۇڭا، ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى بۇرۇنقىلاردىن، بىر قىسمى كېيىنكىلەردىن بولىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئايەتلەردە، چەكسىز نېمەتلەر بىلەن تولغان ۋە ئەبەدىي سائادەت مەركىزى جەننەت ھەققىدىكى تەسۋىرلەر بايان قىلىنغان ( 18 - 26 ). بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان نېمەتلەر خۇددى ئاۋانگارت ياخشىلارنىڭ دۇنيادىكى ئەمەللىرىگە ئوخشاپ قالىدۇ. دۇنيادا ياخشىلىققا ئالدىراپ ئاقارتقان چاچلىرى ئاخىرەتتە ئۆلۈمسىز يىگىتلىك بولۇپ ئۇلارنى كۈتمەكتە. دۇنيادا ياخشىلىق كۆپەيسۇن دەپ ئۆزىنى مەھرۇم قىلغان نۇرغۇن مۇباھلار ئاخىرەتتە ئۇلارغا ئەبەدىي ۋە مۇتلەق گۈزەللىك بولۇپ قايتىدۇ. دۇنيادا ياخشىلىققا ئالدىراپ ئولتۇرۇشقا پۇرسەت تاپالمىغان ئورۇندۇقلار ئاخىرەتتە ئۇلارغا « ئەبەدىي ھوزۇر تەختلىرى » بولۇپ قايتىدۇ. ئىپادىلەشكە تىل ئاجىزلىق قىلىدىغان شادلىقلىرىدىن ئۇ تەختلەرگە يۆلەنگەن ھالدا تەڭ بەھرىمان بولۇشىدۇ. دۇنيادا ئاۋانگارت ياخشىلاردىن بولۇش ئۈچۈن ۋاز كەچكەن ھالاۋەت ۋە ئالىي تۇرمۇش ئاخىرەتتە جەننەت ھاياتىنى تاماملايدىغان چەكسىز ھەدىيە سۈپىتىدە ئۇلارغا بېرىلىدۇ.
ئاندىن پەقەت « ياخشىلارنىڭ » مۇكاپاتلىرى بايان قىلىنغان ( 27 - 40 ). ئۇلارغا بېرىلىدىغان مۇكاپاتلار ئارىسىدا ئەڭ ياخشىلارغا بېرىلىدىغان مۇكاپاتلار تىلغا ئېلىنمىغان. ئۇلارنىڭ مۇكاپاتلىرى ئاۋانگارت ياخشىلارنىڭكى بىلەن ئوخشاش ئەمەسلىكى بۇنىڭدىن چىقىپ تۇرىدۇ. ئاندىن يامانلارنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە بايان بېرىلگەن. ئۇلارنىڭ دۇنيا ھاياتىدا قىلغان يامانلىقلىرى جانلىنىپ ئالدىغا كەلگەنىدى. دۇنيا ھاياتىدا بوغۇزىدىن ئۆتكەن ھەر بىر ھارام لوقما ۋە زۇلۇم، ھەر بىر ھارام يېمەك - ئىچمەك ئاخىرەتتە ئۇلارغا ئىچىدىن ئازابلايدىغان كۆيدۈرگۈچى بىر ئوت، يۈرەك داغلىغۇچى ئۈمىدسىزلىك بولۇپ ئىگىسىگە قايتىدۇ. ھەر بىر يامانلىقى ئىچىنى بوغۇدىغان بىر سايىدەك ئۇلارغا ھەمراھ بولىدۇ ( 41 - 44 ).
ئۇلاردىكى ئاساسلىق مەسىلە بىر دۇنيالىق چۈشەنچىسى بولۇپ، ھېساب كۈنىگە ئىشەنمىگەنلىكى ئۈچۈن مەسئۇلىيەت تۇيغۇسى ئىچىدە ھېسابىنى بېرەلەيدىغان بىر ھايات ئىچىدە ياشاشنى ئويلاشمىغانىدى. دۇنيادا دەپسەندە قىلغان ئىلاھىي چەكلىمىلەر ئۆلۈمدىن كېيىن روھلىرىغا زەھەرلىك جەھەننەم دەرىخىنىڭ مېۋىسى غىزا سۈپىتىدە بېرىلىدۇ ( 51 - 52 ). چۈنكى، ئۇلار ئىچىگە ئاللاھ ئىمتىھان مەقسىتى بىلەن تۇغۇلۇشتىلا فىترىتىگە تىككەن جەننەت دەرىخىنى سۇغۇرۇشنىڭ ئورنىغا جەھەننەم دەرىخىنى سۇغاردى. دۇنيادا قەيەرگە مەبلەغ سالغان بولسا ئاخىرەتتە ئۇنىڭ مېۋىسىنى ئالىدۇ. ئۇلار دۇنيادا گۇناھقا تويمىغانىدى، ئاخىرەتتە دۇنيا ھاياتىدا قىلغان يامانلىقلىرىنىڭ زەھەرلىك شەربەتلىرىنى خۇددى سۇغا تەشنا بولغان تۆگىلەردەك ئىچىدۇ ( 54 - 55 ).
رەھمىتى چەكسىز بولغان رەھمان بەندىلىرىنىڭ زەھەرلىنىشىگە رازى ئەمەس. شۇڭا بۇ بۆلەكتىن كېيىن پۈتۈن ئىنسانلارغا خىتاب قىلىدۇ:
نَحْنُ خَلَقْنَاكُمْ فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ (57) أَفَرَأَيْتُمْ مَا تُمْنُونَ (58) أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ (59) نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ (60)
« مانا بۇ، ئۇلارنىڭ ھېساب كۈنىدىكى زىياپىتىدۇر (56). (ئى ئىنسانلار!) سىلەرنى بىز ياراتتۇق، شۇڭا تەستىقلىشىڭلار كېرەك ئىدىغۇ؟ (57). سىلەر تۆككەن ئىسپېرماڭلار ھەققىدە ئويلۇنۇپ كۆردۈڭلارمۇ؟ (58). ئۇنى سىلەر (ئىنسان قىلىپ) يارىتامسىلەر؟ ياكى بىز (ئىنسان قىلىپ) يارىتامدۇق (59). سىلەرنىڭ ئاراڭلاردا ئۆلۈمنى بىز بەلگۈلىدۇق، سىلەرنى باشقا بىر قوۋمغا ئالماشتۇرۇشتىن ۋە سىلەرنى سىلەر بىلمەيدىغان بىر شەكىلدە يېڭىدىن بارلىققا كەلتۈرۈشتىن ئاجىز ئەمەسمىز (60)-(61). »
بۇ نېمەتلەر ئەسلىتىلگەندىن كېيىن بىر تەلەپ ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ:
« شۇڭا بۈيۈك رەببىڭنىڭ ئىسمىنى ئۇلۇغلىغىن! » ( 74 ).
بۇنىڭغا ئەمەل قىلغان كىشى رەببىنىڭ ۋەھىيسىنى ئۆزىگە يېتەكچى قىلىدۇ. چۈنكى، ئۇ « شۈبھىسىزكى ئۇ مۇستەھكەم ساقلانغان پۈتۈك ئىچىدىكى ئۇلۇغ قۇرئاندۇر » ( 77 ).
ۋەھىينىڭ نازىل قىلىنىش مەقسىتى ئىنسانغا نېمەتنى بەرگۈچىنى ئەسلىتىشتۇر. مانا بۇ سەۋەبتىن ۋەھىينى ئىنكار قىلىش، ئىنكار قىلغاندىن مەنپەئەتلىنىشتۇر « سىلەر مانا مۇشۇنداق قىلىپ (ھەقىقەتنى) يالغانغا چىقرىشنى ئۆزۈڭلارغا ئوزۇقلۇق قىلىۋالىسىلەر » ( 82 ).
مانا بۇ يەردە بىر بۆلەك باشلىنىدۇ ۋە قۇرئاندا ناھايىتى ئاز ئۇچرايدىغان سەكرات مەنزىرىسى تەسۋىرلىنىدۇ:
وَتَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ (82) فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ (83) وَأَنْتُمْ حِينَئِذٍ تَنْظُرُونَ (84) وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلَكِنْ لَا تُبْصِرُونَ (85) فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ (86) تَرْجِعُونَهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (87) فَأَمَّا إِنْ كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ (88) فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ (89) وَأَمَّا إِنْ كَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ (90) فَسَلَامٌ لَكَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ (91) وَأَمَّا إِنْ كَانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضَّالِّينَ (92) فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ (93) وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ (94) إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ (95)
« سىلەر مانا مۇشۇنداق قىلىپ (ھەقىقەتنى) يالغانغا چىقرىشنى ئۆزۈڭلارغا ئوزۇقلۇق قىلىۋالىسىلەر (82). جان ھەلقۇمغا يەتكەن چاغدا، سىلەر (سەكراتتىكى كىشىگە) قاراپ قالىسىلەر (83)-(84). بىز ئۇنىڭغا سىلەردىنمۇ يېقىنمىز، بىراق سىلەر كۆرمەيسىلەر (85). ئۇنداقتا سىلەر ھېسابقا تارتىلمايمىز دەيدىغان بولساڭلار ۋە سىلەرنىڭ بۇ گېپىڭلار راست بولىدىغان بولسا، سىلەر نېمىشقا ئۇ مېيىتنىڭ جېنىنى تېنىگە قايتۇرۇۋالالمايسىلەر؟ (86)-(87). ئەگەر ئۇ مېيت ئاللاھقا يېقىنلاردىن بولىدىغان بولسا، ئۇنىڭ مۇكاپاتى راھەت-پاراغەت، ياخشى رىزىق ۋە نازۇ-نېمەتلىك جەننەت بولىدۇ (88)-(89). ئەگەر ئۇ (ئەمەل دەپتىرى) ئوڭ تەرەپتىن بېرىلىدىغانلاردىن بولسا، (ئۇنىڭغا) «سالام!» سەن (ئەمەل دپتىرى) ئوڭ تەرەپتىن بېرىلىدىغانلاردىن ئىكەنسەن» (دەپ قارشى ئېلىنىدۇ) (90)-(91). ئەگەر ئۇ (ئاللاھنى) يالغانغا چىقارغۇچى ئازغۇنلاردىن بولىدىغان بولسا، يۇقۇرى ھارارەتلىك قايناق سۇ بىلەن كۈتۈۋېلىنىدۇ (92)-(93). جەھەننەمدە كۆيدۈرۈلىدۇ (94). شەك ـ شۈبھىسىزكى، بۇ ئېنىق ھەقىقەتتۇر (95).»
سۆز ھالىتىدە ئالدىمىزغا قويۇلغان ھەقىقەتنى يالغانغا چىقىرىپ ئىنكار قىلغان كىشى، بىر كۈنى چوقۇم خەۋەر بېرىلگەن بۇ ھەقىقەت بىلەن يۈزلىشىدۇ ( 95 ). سۈرىنىڭ ئاخىرىدا ئىنسانلار بۇ ھەقىقەتنى قوبۇل قىلشقا چاقىرىلغان:
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ (96)
شۇڭا(ئىي ئىنسان!) شانى شەۋكەتلىك رەببىڭنىڭ نامىنى ئۇلۇغلىغىن (96).
[1] . ئۆتكەنكى ئۈممەتلەرنى كۆرسىتىدۇ.
