ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سىنا تېغى ئىما قىلىنغان « ئۇلۇغ تاغ » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « تۇر » ئىسمى سۈرىنىڭ بىرىنچى ئايىتىدە تىلغا ئېلىنغان.
بىرىنچى نەسىلدىن بۈگۈنگىچە « تۇر » ئىسمى بىلەن ئاتالغان. تۇر دەپ ئاتالغان سىنا تېغى سىنا يېرىم ئارىلىدىكى تىھ سەھراسىنىڭ چەت بىر قىسمىغا جايلاشقان ۋە مەزكۇر رايۇندىكى تۈزلەڭلىكتە ناھايىتى ھەيۋەتلىك تۇرغان بىر تاغدۇر. ھەزرىتى مۇسا بەنى ئىسرائىلنى مىسىردىن ئېلىپ چىققاندىن كېيىن ۋەھىي ئېلىش ئۈچۈن بۇ تاغقا چىققان. ئون ئەمىر بۇ تاغدا نازىل بولغان.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان. سۈرىدە رەسۇلۇللاھقا قارىتىلغان سۈيقەست پىلانلىرى ئىما قىلىنغان ( 42 ). سۈرىنىڭ 44 - ئايىتى بىلەن ئىسرا سۈرىسىنىڭ 90 - 92 - ئايەتلىرى ئارىسىدا بىر مۇناسىۋەت باردەك كۆرۈنمەكتە.
بۇ يىپ ئۇچلىرىغا ئاساسەن سۈرىنىڭ دەۋەتنىڭ 9 - يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا نازىل بولغانلىقىنى تەخمىن قىلغىلى بولىدۇ. چۈنكى، قۇرەيش رەسۇلۇللاھقا سۈيقەستنى پەقەت ئەبۇ تالىپنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن رەسمىي شەكىلدە مۇزاكىرە قىلىشقا باشلىغانىدى.
ھەر نەرسىنىڭ بىر روھى باردۇر. بۇ دۇنيا ھاياتنىڭ جىسمى بولسا، روھى ئاخىرەتتۇر. سۈرىنىڭ ئانا تېمىسى مانا بۇ روھ - ئاخىرەتتۇر.
مەنبەلىرىمىزدە جۇبەير بىن مۇتئىمنىڭ بۇ سۈرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان قىزىقارلىق بىر ئەسلىمىسى نەقىل قىلىنغان: « بەدرى ئەسىرلىرى ھەققىدە مەككىگە ۋاكالەتەن مۇزاكىرە ئۆتكۈزۈش ئۈچۈن مەدىنىگە كەلدىم. مۇسۇلمانلار مەسجىتتە ناماز ئوقۇۋاتقانىكەن. «رەسۇلۇللاھ تۇر سۈرىسىنى ئوقۇۋاتاتتى. رەببىڭنىڭ جازالاندۇرۇشى چوقۇم يۈز بېرىدۇ (7). ئۇنى ھېچكىم توسۇپ قالالمايدۇ»( 7 - 8 ) ئايەتلىرىگە كەلگەندە يۈرىكىم ئورنىدىن چىقىپ كېتىدىغاندەك بولۇپ كەتتىم » ( بۇخارى ۋە ئىبن ھەنبەل ).
سۈرە بىر قاتار مەۋجۇدىيەتلەرگە قەسەم قىلىش بىلەن باشلىنىدۇ. ئاللاھ تەئالانىڭ ئۆزى ياراتقان مەخلۇقلىرىدىن بەزىلىرىنىڭ نامى بىلەن قەسەم قىلىشىنىڭ نۇرغۇن سەۋەبى بار. بۇ ۋە بۇنىڭغا ئوخشايدىغان باشقا سۈرىلەردە قەسەمنىڭ مەقسىتى مەۋجۇدىيەتنىڭ شاھىت بولىدىغانلىقىنى ئەسكەرتىش بولۇپ، ئىنكارچىلار ئاللاھتىن ھاياتلىرىنى ئېلىپ قاچالايدىغانلىقىنى، يەنى خاتىرىلەنمەيدىغان، ھېسابى ئېلىنمايدىغان بىر ھايات ياشايدىغانلىقىنى پەرەز قىلىشماقتا. قەسەم قىلىنغان مەخلۇقاتلارغا دىققەتنى بۇراپ، « ئاللاھ ياراتقان ھەر نەرسىگە شاھىت بولالايدىغان بىر ئىقتىدار بېرىلگەن يەردە، يېزىپ قويۇلمىغان بىر ھاياتنى ياشىيالمايسەن » دېمەكتە. بۇ سۈرىدە قەسەم قىلىنغان مەخلۇقلار تۆۋەندىكىچە:
وَالطُّورِ (1) وَكِتَابٍ مَسْطُورٍ (2) فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ (3) وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ (4) وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ (5) وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ (6)
تۇر تېغى بىلەن (1)، يېيىلغان تېرە باغلاملىرىغا قۇرمۇ - قۇر پۈتۈلگەن كىتاب (يەنى قۇرئان) بىلەن (2)-(3)، داۋاملىق (زىيارەتچىلەر بىلەن) گۈللەندۈرۈلگەن ئۆي (يەنى كەبە) بىلەن (4). يوقۇرى كۆتۈرۈلگەن تورۇس (يەنى ئاسمان) بىلەن (5). (قىيامەت كۈنى) ئوت بولۇپ يانىدىغان دېڭىز-ئوكيان بىلەن قەسەم قىلىمەنكى (6)،
سۈرىدە ئىنساننىڭ مۇئامىلە ۋە قىلمىشلىرى ھەققىدە بايانلار بېرىلگەن بولۇپ، بۇلارنىڭ ھۆر ئىرادىدىن پايدىلىنىپ ئېلىپ بېرىلغان تاللاشنىڭ ئەسەرى ئىكەنلىكى تىلغا ئېلىنغان. ھەمدە ئىنسانغا ئاجىزلىق ۋە كۈچ، ئاجىزلىق ۋە ئارتۇقچىلىق كۆرسىتىلگەن. بۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا سۈرىنى مۇكاپات ۋە جازا سۈرىسى دېسەكمۇ بولىدۇ.
بىر - بىرلىرىگە چىڭ باغلانغان ئائىلە ئەزالىرىنىڭ « ھەممىمىز ئىشىنىشىمىز كېرەك، لېكىن ئەمەللىرىمىز ئوخشاش ئەمەس، تەڭ دەرىجىدە ئەمەس. شۇڭا بىز ئاخىرەتتە بۇ دۇنيادىكىدەك بىرلىكتە بولالامدۇق؟ » دېگەن سۇئالىغا جاۋاب بېرىلگەن بىر ئايەت بۇ سۈرىدە بايان قىلىنغان:
وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ
« ئۆزلىرى ئىمان ئېيتقان، ئۇرۇق - ئەۋلادىمۇ ئىزىدىن مېڭىپ ئىمان ئېيتقانلارنىڭ ئۇرۇق-ئەۋلادىغان كەلسەك، بىز ئۇلارغا ئۇرۇق-ئەۋلادلىرىنى (مۇ) قوشىمىز. قىلغان (ياخشى) ئىش-ھەرىكەتلىرىدىن ھېچنەرسىنى كېمەيتىۋەتمەيمىز. ھەرئادەم ئۆزىنىڭ قىلغان ئىش-ھەرىكىتى بىلەن گۆرۈگە ئېلىنغاندۇر » ( 21 ).
ئىنكارچى خىتاب قىلىنغۇچىلارنىڭ بۇ پوزىتسىيىسىنى ئەيىپلەپ ئىشلىتىلگەن ئۇسلۇب ھەقىقەتەن كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ:
« ئۇلارنىڭ (خام-خىيال) چۈشلىرى ئۇلارنى مۇشۇنداق سۆزنى قىلىشقا ئۈندەمدۇ؟ ياكى بولمىسا ئۇلار چەك-چېگرا تۇنۇمايدىغان ئازغۇن بىر قوۋممۇ؟ » ( 32 ).
يارىتىلىشقا مۇناسىۋەتلىك ھالدا ئىنكار قىلغۇچىغا قارىتىلغان سۇئاللار، ئاخىرەتنى ئىنكار قىلىشنىڭ ئىلاھى غەزەپنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئەڭ چوڭ بىر گۇناھ ئىكەنلىكى كۆرسىتىلمەكتە:
فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ (34) أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ (35) أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بَل لَا يُوقِنُونَ (36) أَمْ عِنْدَهُمْ خَزَائِنُ رَبِّكَ أَمْ هُمُ الْمُسَيْطِرُونَ (37)
« ئەگەر ئۇلار راستچىل بولىدىغان بولسا، قۇرئاننىڭ سۆزىگە ئوخشايدىغان باشقا بىرەر سۆزنى كەلتۈرۈپ بېقىشسۇن (34). يا بولمىسا ئۇلار سەۋەبسىز يارىتىلغانمۇ؟ ياكى ئۇلار ئۆزلىرى ياراتقۇچىمۇ؟ (35). يا بولمىسا ئۇلار (ئۆزلىرى) ئاسمانلارنى ۋە زېمىننى ياراتقانمۇ؟ ياق ئۇلار چىن دىلىدىن ئىشەنمەيدۇ (36). رەببىڭنىڭ خەزىنىلىرى ئۇلارنىڭ قولىدىمىكەن ياكى ئۇلار كائىناتنى باشقۇرغۇچىلارمىكەن؟ (37).»
سۈرە ۋەھىينىڭ تۇنجى خىتاب قىلىنغۇچىلىرىغا سەبىرنى تەۋسىيە قىلىپ سۆزنى ئاخىرلاشتۇرىدۇ:
وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ (48) وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبَارَ النُّجُومِ (49)
« سەن رەببىڭنىڭ ھۆكمىگە سەۋرچان بولغىن، چۈنكى سەن بىزنىڭ ھىمايىمىزدىدۇرسەن، ئورنۇڭدىن تۇرغان ۋاقتىڭدا رەببىڭنى مەدھىيلەپ ئۇلۇغلىغىن (48). كېچىدىمۇ، يۇلتۇزلار پاتقاندىن كېيىن (كۈندۈزدە) مۇ ئۇنىڭ شەنىنى ئۇلۇغلىغىن (49).»
