ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە بىرىنچى ئايەتتە تىلغان ئېلىنغان « توزۇتۇپ سورىغۇچى » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « زارىيات » كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان.سۈرە ئىنسان ۋە ئۇنى ئوراپ تۇرغان تەبىئەت، ئېكولوگىيىلىك سىستېمىنىڭ مەنا ۋە مەقسەتتىن خالىي ئەمەسلىكىنى ئاساسىي تېما قىلغان بولۇپ، بۇ ئانا تېما سۈرىنىڭ باشلىنىشىدا ( 1 - 4، 7، 20 - 22 ) ۋە بولۇپمۇ 56 ۋە 57 - ئايەتلىرىدە روشەن ھالدا گەۋدىلەندۈرۈلگەن. بۇ ئانا تېمىنى چۆرىدىگەن ھالدا قايتىدىن تىرىلىش ۋە ئىلاھىي مەھكىمە تىلغا ئېلىنغان ( 5 - 6، 8 - 14 ). قايتىدىن تىرىلىش ھەقىقىتى كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدىغان ئۆرنەك بىلەن بايان قىلىنغان:
إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ
« ئاسماننىڭ ۋە زېمىننىڭ پەرۋىشكارى بىلەن قەسەمكى، ئۇ(يەنى سىلەرگە ۋەدە قىلىنغان نەرسە) خۇددى سىلەرنىڭ سۆزلەش قابىلىيىتىگە ئىگە بولغىنىڭلاردەكلا ھەقتۇر » ( 23 ).
سۈرە كىمگە-نېمىگە قارىتىلغانلىقى نامەلۇم بولغان سۈپەتلەر بىلەن باشلىنىدۇ. بۇ سۈرىدىن باشقا ساففات، مۇرسەلات، ئادىيات ۋە نازىئات سۈرىلىرىمۇ ئوخشاشلا ئىگىسى نامەلۇم بولغان سۈپەتلەر بىلەن باشلانغان. بۇ سەۋەبتىن مەزكۇر نامەلۇم شەيئى ئۆلىمالار ئارىسىدا مۇنازىرە تېمىسى بولغان. رەسۇلۇللاھتىن بۇ ھەقتە سەھىھ بىر ئىزاھات يېتىپ كەلمىگەن. بۇ نامەلۇم ئىگە بىۋاستە ياكى ئىما يولى بىلەن ۋەھىينى كۆرسىتىشى مۇمكىن. بۇ سۈرىدىمۇ ۋەھىي ئىما قىلىنغان.
سۈرىدە كەسكىن بىر تىل ئۇسلۇبى ئىشلىتىلگەن. بۇ تىل ئىنكار قىلغۇچى مۇخاتەپلىرى بىلەن مۆمىنلەر ئارىسىدىكى بارلىق مۇناسىۋەتلەرنىڭ ئۈزۈپ تاشلانغانلىقىدىن خەۋەر بەرمەكتە:
يۇقالسۇن يالغاننى توقۇغۇچىلار! (10). ئۇلارجاھالەتكە پاتقان، غاپىللاردۇر (11). ئۇلار (رەسۇلۇللاھتىن): «جازا-مۇكاپات كۈنى قاچان بولىدۇ؟» دەپ سورىشىدۇ (12).
ھەر پەيغەمبەرگە ئوخشاش رەسۇلۇللاھمۇ ئىنسانلارنى ئاخىرەتكە ئىمان ئېيتىشقا چاقىرغان بولۇپ، بۇ چاقىرىققا ئېتىراز بىلدۈرگەنلەرگە ۋەھىي جاۋاب بەرگەنىدى. سۈرىدە بۇ ھەقىقەت ئۆتمۈشتە ئىنكار قىلغان قوۋملارنىڭ ھالاكىتى بىلەن قايتىدىن تىلغا ئېلىنىدۇ. مانا بۇ سەۋەبتىن لۇت قوۋمىنىڭ ھالاكىتى ئاساسىدا ھەزرىتى ئىبراھىم قىسسىسى ۋە پىرئەۋن قوشۇنىنىڭ ھالاك بولۇشى مۇناسىۋىتى بىلەن ھەزرىتى مۇسا قىسسىسى بايان قىلىنغان. ئۇنىڭدىن باشقا ئاد، سەمۇد ۋە نۇھ قوۋملىرىنىڭ ھالاكىتىمۇ بۇ تېما ئاساسىدا بايان قىلىنغان.
سۈرىدە، ئۆز رېئاللىقىدىن قېچىشقا ئورۇنغانلارغا قەيەرگە قېچىش كېرەكلىكى ھەققىدە ئېنىق مەنزىل كۆرسىتىپ بېرىلگەن:
فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ
« ئۇنداقتا ئاللاھ تەرەپكە قېچىڭلار » ( 50 ).
ئىنسان ئۆزىنى ئېلىپ قاچالمايدىغان بۇ قېچىشنى بىر پاناگاھقا ئايلاندۇرماقچى بولسا، پەقەت ئاللاھ تەئالاغا بەندىچىلىك قىلىشى ۋە بەندىچىلىكىنى پۈتۈن ھاياتىنىڭ مەركىزىگە قويۇشى كېرەك:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
« مەن جىنلارنى ۋە ئىنسانلارنى پەقەت ماڭا بەندىچىلىك قىلسۇن ئۈچۈنلا ياراتتىم » ( 56 ).
يەنى بارلىق كۆز بىلەن كۆرگىلى بولىدىغان ۋە كۆرگىلى بولمايدىغان ھەر قانداق بىر ئىرادىلىك مەخلۇق مۇئەييەن يارىتىلىش مەنا ۋە مەقسىتىدىن خالىي ھالدا يارىتىلمىغان. تاشقى دۇنيانىڭ يارىتىلىش مەقسىتىنى بايان قىلغان بۇ سۈرىنىڭ ئاخىرقى بۆلىكىمۇ باشلىنىش بۆلىكى بىلەن ماسلاشقان ھالدا ئاخىرلاشقان. كىرىش بۆلىكىدىكى ئايەتلەر جانلىق تەسۋىر ئۇسلۇبى بىلەن كىشىنىڭ زېھنىدە چوڭقۇر ئورۇن ئالىدۇ.
سۈرىنىڭ كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان بالاغىتى، قۇرئاننىڭ كىتابلارغا سىغمايدىغان ھەقىقەتلەرنى جۈملىلەرگە قانداق سىغدۇرغانلىقىنىڭ تىپىك ئۆرنەكلىرىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملەشتۈرگەن. بىر بۆلەكنىڭ ئۆزىدىلا بىر قانچە ۋاستىنى كۆرەلەيمىز. يەنى ئەقلى ھۆكۈم، يېغىنچاقلاش ۋە سېلىشتۇرۇش؛ تەكلىپ، تەشۋىق، تەمسىل، تەھدىد، ئۇرغۇتۇش، ئەيىبلەش، خۇشخەۋەر بىرىش، تەقدىرلەش، تەبرىكلەش، دارىتمىلاش، ئىزاھلاش، تەھلىل، تەپسىلى بايان قىلىش، شەرھىيلەش قاتارلىق ئۇسلۇبلارنىڭ ھەممىسىنى ئىشلىتىدۇ. بىرىنچى بۆلەك بۇنىڭغا ئۆرنەك بولالايدۇ.