(مەدىنىدە چۈشكەن، 120 ئايەت)
ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
مائىدە « ( ئەرشتىن چۈشكەن ) داستىخان » مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. 112 - 114 - ئايەتلەر ئارىسىدا ئەيسا ئەلەيھىسساالامنىڭ شاگىرتلىرى- ھاۋارىيلارنىڭ ئەيسا ئەلەيھىسسالام ئالدىدا بايان قىلغان ئارزۇسى نەقىل قىلىنغان. ئەنە شۇ ئارزۇ سۈرىگە ئىسىم قىلىپ قويۇلغان.
سۈرە مەدىنىدە ھۇدەيبىيە سۈلھىسىدىن كېيىن نازىل بولۇشقا باشلىغان بولۇپ، بىر قېتىمدىلا نازىل بولماستىن، زامانغا يېيىلغان ئاساستا قەدەممۇ - قەدەم نازىل بولغانلىقى ئېنىق.
مائىدە سۈرىسى بەلگىلىمىلەر ۋە دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك رامكىلار بەلگىلەنگەن سۈرە بولۇپ، قۇرتۇبى پەقەت بۇ سۈرىنىڭ ئۆزىدىلا تىلغا ئېلىنغان 19 پەرزنى ئېنىقلاپ چىققانلىقىنى ئېيتقان. سۈرە، ئىنساندا ئۆزىنى باشقۇرغان ۋە بەلگىلىمىلەرگە رىئايە قىلغان ئاساستا ياشاش ئېڭىنى شەكىللەندۈرۈشنى مەقسەت قىلماقتا. چۈنكى بىر چەك - چېگرا بولمىسا، چەكسىزلىك بولىدۇ، ئىنسان چەك-چېگراسىزلىق ئىچىدە ئۆزىنى يوقىتىپ قويىدۇ.
سۈرە ئاللاھ - بەندە ئارىسىدىكى ئەھدىگە ۋاپا قىلىش ھەققىدىكى تەلىمات بىلەن باشلىنىدۇ. غىزانىڭ ھالال - ھارام دائىرىسىنى بەلگىلەپ بېرىدۇ. پەقەت جانلا بوغۇزدىن كەلمەيدۇ، شەيتانمۇ بوغۇزدىن كېلىدۇ. ھالال ۋاپادار، ھارام ۋاپاسىزدۇر. بوغۇزدىن كىرگەن ھەر ھارام لوقما چىقىدىغان ھارام يەرنى ئىزدەيدۇ. ھارامدىن كەلگەن كىرىم چىقىش ئۈچۈن ھارام جاينى ئىزدەيدۇ.
قۇرئان ھارامنىڭ ھالال قىلىنىشى ھەققىدە بىر قېتىم توختالسا، ھالالنىڭ ھارام قىلىنىشى ھەققىدە ئون قېتىم توختىلىدۇ. بۇ سەۋەبتىن سۈرە سىغىر تۈرىدىكى ھايۋانلارنىڭ ھالال قىلىنغانلىقى ھەققىدىكى خەۋەر بىلەن باشلىنىدۇ. ئۆز دەۋرىدە يەھۇدىيلار ۋە مەزكۇر رايۇندىكى باشقا مەدەنىيەتلەردە ئۆز مەيلىچە بەزى ھالاللارنى ھارام قىلىدىغان ئادەت بار ئىدى. بۇ ھۆكۈملەر مەزكۇر خاتا « ھاراملارنى » ئەمەلدىن قالدۇرۇشنى مەقسەت قىلغان. سۈرىنىڭ 4 - ئايىتى بۇ ھەقىقەتنى بايان قىلىدۇ:
يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ (ئى مۇھەممەت!) ئۇلار سەندىن ئۆزلىرىگە (يېمەك-ئىچمەكتىن) نېمىلەرنىڭ ھالال قىلىنغانلىقىنى سورايدۇ، ئېيتقىنكى: «سىلەرگە پاكىز نەرسىلەر ھالال قىلىندى...»( ( 4 ).
يۇقىرىدا كۆرۈلگەندەك، ئايەت ھالاللارنى ساناپ ئۆتمەيدۇ. ئومۇمىي دائىرىنى بەلگىلەش بىلەن كۇپايىلىنىدۇ. ئىسلام فىقھىنىڭ مۇناسىۋەتلىك ھۆكۈملىرىمۇ بۇ ئايەتلەرنى ئاساس قىلغان ھالدا بەلگىلەنگەن. بۇ پرىنسىپقا ئاساسلانغاندا شەيئىلەردە ئەسلى مەقسەت ئەركىن - ئازادە بولۇش بولۇپ، بۇ سەۋەبتىن ھارام قىلىنغان نەرسىلەر تىلغا ئېلىپ ئۆتۈلىدۇ، ھالال قىلىنغان نەرسىلەر تىلغا ئېلىنمايدۇ. بىر نەرسە چەكلەنمىگەن بولسا، ئەركىن قويۇپ بېرىلگەن-ھالال بولىدۇ.
سۈرىنىڭ 5 - ئايىتىدە ئەھلى كىتابنىڭ يېمەك - ئىچمىكىنىڭ ۋە ئاياللىرىنىڭ ھالال قىلىنغانلىقى بايان قىلىنغان. بۇنىڭدىن، قۇرئاننىڭ كىتاب ئەھلى دەپ تونۇشتۇرغان يەھۇدىيلار ۋە خىرىستىيانلار ئۈچۈن ئالاھىدە بىر بەلگىلىمىنى بىكىتكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ:
الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آَتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآَخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ
بۈگۈن سىلەرگە پاكىز نەرسىلەر ھالال قىلىندى، كىتاب بېرىلگەنلەرنىڭ يېمەكلىرى سىلەرگە ھالالدۇر ۋە سىلەرنىڭ يېمەكلىرىڭلارمۇ ئۇلارغا ھالالدۇر. مۆمىنلەردىن ئىپپەتلىك ئاياللارنىڭ، سىلەردىن ئىلگىرى كىتاب بېرىلگەنلەردىن ئىپپەتلىك ئاياللارنىڭ تويلۇقىنى بەرگەن، ئىپپەتلىك بولغان، زىنادىن يىراق تۇرغان ۋە يوشۇرۇن ئاشنا تۇتمىغان ھالىتىڭلاردا ئۇلار سىلەرگە ھالالدۇر. كىمكى ئىماننى رەت قىلىدىكەن، ئۇنىڭ ئەمگىكى بىكارغا كېتىدۇ، ئاخىرەتتە ئۇ زىيان تارتقۇچىلار قاتارىدىن ئورۇن ئالىدۇ( 5 ).
ئايەتنىڭ ئاخىرىدا مەلۇم بولغاندەك ئەمەلىنىڭ بىكار بولۇپ كەتمەسلىكىنىڭ سەۋەبى « ئۇلارنىڭ ئىماننى ئىنكار قىلماسلىقى »دۇر. چۈنكى « كىم ئىماننى ئىنكار قىلسا ئەمەلى بىكار بولۇپ كېتىدۇ ». ئىنكار قىلىنماسلىقى تەلەپ قىلىنغان بۇ ئىمان ئايەتنىڭ نازىل بولۇش سەۋەبىدىنمۇ مەلۇم بولغىنىدەك يەھۇدىي ۋە خىرىستىيانلارنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان ۋە ئىچىگە باشقا نەرسىلەر قوشۇلۇپ كەتكەن ئىمانىدۇر. بۇ نۇقتىدا كىشىنىڭ ئەقلىگە مۇنداق بىر سوئال كېلىدۇ: « قۇرئان يەھۇدىي ۋە خىرىستىيان بىرسىنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان ئىمانىنى ئىنكار قىلىشنى ئىماننى ئىنكار قىلغانلىق دەپ تىلغا ئالىدۇ. ئۇنداقتا مۆمىننىڭ ئىمانىنى ئىنكار قىلىشنىڭ ۋابالى قانچىلىك ئېغىر بولار؟ ».
بۇنىڭدىن ئالىدىغان ساۋاق: مۆمىننى كاپىرغا چىقىرىش، قۇرئانغا ئاساسەن ئىماننى ئىنكار قىلغانلىق بولىدۇ.
سۈرىدە غىزا مەسىلىسى تەۋھىدنى چۆرىدىگەن ئاساستا قايتا تىلغا ئېلىنىدۇ. سۈرىدە باشتىن ئاخىر تىلغا ئېلىنغان ھەر تېمىدىن كېيىن سۆز ئىسلامنىڭ ئەڭ چوڭ پرىنسىپى بولغان تەۋھىدكە كېلىدۇ.
قۇرئاندا ئەڭ ئاخىرىدا نازىل بولغان 3 - ئايەتنىڭ ئاخىرقى قىسمى سۈرىنىڭ دەسلەپكى بۆلىكى نازىل بولغان مەزگىل ھەققىدە يىپ ئۇچى بەرمەكتە. ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « بۈگۈن » رەسۇلۇللاھ ۋاپات بولۇشتىن تەخمىنەن ئىككى ئاي بۇرۇنقى ۋىدا ھەججىنى كۆرسەتسە كېرەك.
قۇرئاندا تاھارەت ۋە تەيەممۇمنىڭ قانداق ئېلىنىدىغانلىقى ھەققىدە تەپسىلىي مەلۇمات بېرىلگەن ئايەتلەر بۇ سۈرىدە ئورۇن ئالىدۇ. بۇ ئايەتلەر تۆۋەندىكىچە:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
ئى مۆمىنلەر! (سىلەر تاھارەتسىز بولۇپ) نامازغا تۇرغىنىڭلاردا يۈزۈڭلارنى يۇيۇڭلار، قولۇڭلارنى جەينىكىڭلار بىلەن قوشۇپ يۇيۇڭلار، بېشىڭلارغا مەسىھ قىلىڭلار، پۇتۇڭلارنى ئوشۇقۇڭلار بىلەن قوشۇپ يۇيۇڭلار. ئەگەر جۇنۇپ بولساڭلار پاكلىنىڭلار، ئەگەر كېسەل بولساڭلار ياكى سەپەر ئۈستىدە بولساڭلار ياكى سىلەرنىڭ بىرىڭلار ھاجەتخانىدىن كەلگەن ۋەياكى ئاياللىرىڭلار بىلەن يېقىنچىلىق قىلىپ سۇ تاپالمىساڭلار، پاك تۇپراققا ئۇرۇلغان قولۇڭلار بىلەن (يۈزۈڭلارنى، قولۇڭلارنى سىلاش ئارقىلىق) تەيەممۇم قىلىڭلار. ئاللاھ سىلەرنى جاپادا قويۇشنى خالىمايدۇ، لېكىن ئاللاھ مىننەتدار بولۇشۇڭلار ئۈچۈن سىلەرنى پاك قىلىشنى، نېمىتىنى سىلەرگە تاماملاپ بېرىشنى خالايدۇ(6).
قۇرئاننىڭ ئادالەت ھەققىدىكى تەلىماتلىرىدىن بىرىسى بۇ سۈرىدە ئورۇن ئالغان:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآَنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ
ئى ئىمان ئېيتقانلار! ئاللاھ ئۈچۈن دادىل تۇرىدىغان، ئادالەتنى ياقىلاپ گۇۋاھلىق بېرىدىغان بولۇڭلار، بىرەر قوۋمگە بولغان ئۆچمەنلىكىڭلار ئادالەتتىن چەتنەپ كېتىشىڭلارغا سەۋەب بولۇپ قالمىسۇن. (دۈشمىنىڭلارغىمۇ) ئادىل بولۇڭلار، بۇ تەقۋادارلىققا ئەڭ يېقىندۇر. ئاللاھقا قارىتا تەقۋادار– مەسئۇلىيەتچان بولۇڭلار، ئاللاھ ھەقىقەتەن قىلىۋاتقان ئىش-ھەرىكىتىڭلاردىن خەۋەرداردۇر(8).
ئىلاھىي چەك - چېگرالار بەلگىلەنگەن ۋە رىئايە قىلىشقا تېگىشلىك پرىنسىپلار بايان قىلىنغان بىرىنچى بۆلەكتىن كېيىن بايان يەھۇدىيلىشىش ۋە خىرىستىيانلىشىش خەۋىپىگە يۆتكىلىپ، بەنى ئىسرائىل تارىخىدىن بىر قاتار يەھۇدىيلىشىش ئۆرنىكى بېرىلىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ئىسەۋى مۆمىنلەرنىڭ خىرىستىيانلىشىش جەريانىنىڭ مەنتىقىسىنى كۆرسىتىپ بەرگەن مەزمۇنلارمۇ بايان قىلىنىدۇ. 12 - ئايەتتىن باشلانغان تېما 34 - ئايەتكىچە داۋاملىشىدۇ. بۇ نۇقتىدا بەنى ئىسرائىل ئۈچۈن بەلگىلەنگەن ۋە ئىنسان ھاياتىنىڭ مۇقەددەسلىكىنىڭ ئەڭ يارقىن ئىپادىسى بولغان بۇ پرىنسىپنىڭ ھەر دەۋرنىڭ مۆمىنلىرى ئۈچۈنمۇ كۈچكە ئىگە بىر تەلىمات ئىكەنلىكى تۆۋەندىكى بايانلاردىن مەلۇم بولماقتا:
مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ
شۇ سەۋەبتىن بىز (تەۋراتتا) ئىسرائىل ئوغۇللىرىغا: «كىمكى ناھەق ئادەم ئۆلتۈرمىگەن ياكى يەر يۈزىدە بۇزغۇنچىلىق قىلمىغان بىرەر ئادەمنى ئۆلتۈرسە، ئۇ خۇددى پۈتۈن ئىنسانىيەتنى ئۆلتۈرگەندەك بولىدۇ؛ كىمكى بىرەر ئادەمنىڭ ھاياتىنى قۇتۇلدۇرسا، ئۇ خۇددى پۈتۈن ئىنسانىيەتنى قۇتۇلدۇرغاندەك بولىدۇ» دەپ يازغان ئىدۇق. پەيغەمبەرلىرىمىز ئىسرائىل ئوغۇللىرىغا راستتىنلا ئوچۇق پاكىتلارنى ئېلىپ كەلگەن ئىدى، شۇنىڭدىن كېيىنمۇ ئۇلارنىڭ تولىسى زېمىندا ھەددىدىن ئاشقۇچىلاردىن بولدى(32).
ئادەم ئاتىنىڭ ئىككى ئوغلى ھەققىدىكى قىسسىمۇ ئىنسان ھاياتىغا قەست قىلىشنىڭ يامان قىلمىش ئىكەنلىكى دائىرىسىدە بايان قىلىنىدۇ ( 27 - 31 ). ئەسلىدە ئادەم ئاتىنىڭ ئىككى ئوغلىنىڭ قىسسىسى ئادەم باللىرىنىڭ قىسسىسىدۇر. بۇ قىسسىدە جىنايەت بىلەن ئاخىرلاشقان دۈشمەنلىكنىڭ ئارقا پەردىسىدە « ھەسەت ۋە قىزغىنىش » ياتماقتا. ئۇنىڭ تەكتىدە دۇنياغا بېرىلىپ كېتىش ياتىدۇ. ئەگەر قابىل دۇنيا مېلىغا رىشتە باغلىمىغان بولسا ئىدى، ئىلكىدىكى نەرسىلەرنىڭ ئەڭ ياخشىسىنى قۇربان قىلغان، قۇربانلىقى قوبۇل قىلىنغان بولاتتى. ئەگەر قۇربانلىقى قوبۇل قىلىنغان بولسا ئىدى، قىزغانچۇقلۇق قىلمىغان ۋە بۇ جىنايەتنى سادىر قىلىشىغا سەۋەب بولىدىغان باسقۇچقا كىرمىگەن بولاتتى. بۇ جەرياننىڭ ئەڭ بېشىدا دۇنيالىقلارغا بېرىلىپ كېتىش كەلمەكتە. دۇنيالىقلارغا بېرىلىپ كېتىش يەھۇدىيلىشىش مايىللىقىنىڭ ئەڭ تىپىك ئالامىتىدۇر. بۇ ئايەتنىڭ داۋامىدىمۇ يەھۇدىيلىشىپ كەتكەن بەنى ئىسرائىل ۋە خىرىستىيانلاشقان ئىسەۋىلەر ( ئىيسا ئۈممىتى ) ھەققىدە بايانلار بېرىلىپ، ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىگە نازىل قىلىنغان ۋەھىي بىلەن ھۆكۈم قىلمىغانلىقى ئەيبلىنىدۇ( 41 - 47 ).
بۇ ئارقىلىق بۇ ئىككى تائىپىنىڭ سەمىمىيەتسىزلىكى قامچىلانغان ۋە « ئۇلار مۆمىنلەرنى ئۆزلىرىگە دەۋەت قىلىدۇ، لېكىن ئۆزلىرى ئۆزلىرىگە بېرىلگەن كىتابلارنىڭ ئەمرى بىلەن ئىش قىلمايدۇ. ئۇلار باشقىلارنى ئۆزىگە دەۋەت قىلىشتىن بۇرۇن ئۆزىنىڭ كىتابلىرىغا ھۆرمەت قىلسۇن! » دېيىلمەكتە.
يەھۇدىيلىشىش ۋە خىرىستىيانلىشىش ئۆرنەكلىرى بايان قىلىنغاندىن كېيىن، مۆمىنلەرگە « ئى ئىمان ئېيتقانلار! » دەپ خىتاب قىلىش بىلەن بىۋاستە ۋە ۋاستىلىق ھالدا يەھۇدىيلىشىش ۋە خىرىستىيانلىشىشقا قارشى ئېلىنىدىغان تەدبىرلەر كۆرسىتىپ ئۆتۈلىدۇ ( 51 - 69 ). ئاندىن سۆز يەنە يەھۇدىي ۋە خىرىستىيانلارغا قايتىدۇ. قۇرئاننىڭ قەيىرىدە سۆز يەھۇدىي ۋە خىرىستىيانلارغا كەلسە، ئۇ يەردە ياخشى - ياماننى ئايرىش ئۇسلۇبىنى كۆرىمىز. بۇ ئۇسلۇب بۇ يەردىمۇ ئورۇن ئالغان. قۇرئان خىتاپ قىلىنغۇچىسىدا تاللاپ ئايرىيالايدىغان بىر ئەقىل بەرپا قىلىشنى مەقسەت قىلىدۇ، ھەرگىزمۇ ھەممىنى قارا قويۇق بىر تاياقتا ھەيدەيدىغان مۇئامىلىگە يېشىل چىراق ياقمايدۇ. بۇ ئۇسلۇب مەزكۇر سۈرىدىمۇ كۆرۈلىدۇ. قۇرئان « بىز خىرىستىيانلار » دېگۈچىلەرنى باشقىلاردىن مۇنداق ئايرىيدۇ:
لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آَمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آَمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ (82) وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آَمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ (83)
(ئى مۇھەممەت!) سەن يەھۇدىيلار ۋە مۇشرىكلارنىڭ ئىمان ئېيتقانلارغا ھەممىدىن ئەشەددىي دۈشمەن ئىكەنلىكىنى چوقۇم بايقايسەن؛ «بىز خىرىستىيان» دېگەن كىشىلەرنىڭ ئىمان ئېيتقانلارغا دوستلۇق جەھەتتە ھەممىدىن يېقىن ئىكەنلىكىنىمۇ چوقۇم بايقايسەن. بۇنداق بولۇشى ئۇ (خىرىستىيان)لارنىڭ ئىچىدە پوپلار، راھىبلارنىڭ بولغانلىقى ۋە ئۇلارنىڭ تەكەببۇرلۇق قىلمايدىغانلىقى ئۈچۈندۇر(82). ئۇلار رەسۇلۇللاھقا چۈشۈرۈلگەن قۇرئاننى ئاڭلىغانلىرىدا، ھەقنى تونۇغانلىقتىن كۆزلىرىدىن ياش ئېقىۋاتقانلىقىنى كۆرىسەن. ئۇلار ئېيتىدۇ: «رەببىمىز، بىز ئىمان ئېيتتۇق، بىزنى (ھەقكە)شاھىت بولغۇچىلار قاتارىغا يازغايسەن»(83).
قۇرئاننىڭ « بىز ناسارا-خىرىستىيانلاردىن » دېگۈچىلەرنى مۇشرىكلاردىن ۋە يەھۇدىيلەردىن ئايرىم تۇتقانلىقى ناھايىتى ئېنىق. لېكىن بىزنىڭچە « بىز ناسارالاردىن » دېگۈچىلەر باشقا ئايەتلەردە « ناسارا ۋە نەسرانىيۇن » دەپ تىلغا ئېلىنغان خىرىستىيانلاردىنمۇ پەرقلىق بىر گۇرۇپتۇر. بۇلار « خىرىستىيان » ئەمەس، ئۇلارنى « ئىسەۋى » دەپ ئاتاش تېخىمۇ مۇۋاپىق. نەجاشى مانا بۇ ئىسەۋىلەردىن ئىدى. شۇڭا ھەم « بىز ناسارالاردىن » دېدى ھەم ئاللاھ رەسۇلىغا ۋە قۇرئانغا ئىمان ئېيتتى. نەجاشىنىڭ ھەبەشىستان مۇھاجىرى بولغان مۇسۇلمانلارنىڭ قىلغان نامىزىنى قىلىدىغانلىقىنى ئاڭلىغان ياكى بىلىدىغانلار چىقمىدى. نەجاشىنىڭ ئۆزىنى بۇرۇنقىدىن باشقىچە سۈپەتلىگەنلىكىگە شاھىت بولغانلارمۇ بولمىدى. بۇ كىملىكى بىلەن ئۇ « بىز ناسارالاردىن » دېگۈچىلەر قاتارىدىن ئىدى. بۇ ئايەتنىڭ نازىل بولۇش سەۋەبى رىۋايەتلىرىدىن « بىز ناسارالاردىن » دېگەن گۇرۇپپىنىڭ ھەبەشىستاندىن كەلگەن 12 كىشىلىك ئىسەۋى دىنى ئەربابلار ئىكەنلىكى مەلۇم بولماقتا. مەككىدە بۇ ئېتىقادقا ۋەكىللىك قىلىدىغان ئۈچ كىشى بار ئىدى. ئۇلار ۋەرەقە بىن نەۋفەل، ئۇبەيدۇللاھ بىن جەھش ۋە ئوسمان بىن ھۇۋەيرىس. ئەبۇ سۇفياننىڭ قىزى ئۇممۇ ھەبىبەنىڭ رەسۇلۇللاھتىن بۇرۇنقى ئېرى بولغان ئۇبەيدۇللاھ بىن جەھشنىڭ ئاقىۋىتى يۇقىرىدىكى ئىككى كىشىدىن پەرقلىق بولغان. بۇ زات ھەبەشىستانغا ھىجرەت قىلغان مۇھاجىرلار ئارىسىدىن ئورۇن ئېلىش شەرىپىگە نائىل بولغان. لېكىن ھەبەشىستاندا ھاراققا بېرىلىپ كەتكەن بولۇپ، كېيىن تەسلىسچى خىرىستىيانلار ( ئۈچ ئىلاھ ئېتىقادىدىكى ) ئېتىقادىغا كىرىپ كەتكەن ۋە بۇ ئېتىقادى ئۈستىدە ئۆلگەن.
87 - ئايەتتە سۈرە ھالال غىزا مەسىلىسىگە قايتىدۇ ۋە ئارقىدىنلا كەلسە - كەلمەس قەسەملەرنىڭ كاپارىتىنى تىلغا ئالىدۇ ( 89 ). بۇ ئىككىسى ئارىسىدىكى ئوخشاشلىق ھەممىگە مەلۇم. غىزا بوغۇزدىن كىرىدۇ، سۆز ئېغىزدىن چىقىدۇ. شۇڭا ئىنسان مەيلى غىزا ياكى قەسەم بولسۇن، بۇلاردا مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن ھەرىكەت قىلىشى كېرەك. ئاندىن ۋەھىي ھاراق، قىمار ۋە بۇنىڭغا ئوخشاش ھەر خىل لاتارىيە ئويۇنلىرى ۋە ئاللاھ تەئالادىن باشقىغا قۇربان قىلىنغان قۇربانلىقلار ئۈستىدە توختىلىدۇ ( 90 - 91 ). ئۇنىڭدىن كېيىن سۆز ھەج جەريانىدا ئوۋ ۋە ئوۋ ئوۋلاش ئۈستىدىن ھەج ئىبادىتىگە كەلتۈرۈلىدۇ ( 94 - 97 ). بۇ بۆلۈمدە ساختا مۇقەددەسلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك جاھىلىيەت ئەنئەنىسى ئۈستىدە توختىلىدۇ.
سۈرىنىڭ 103 - ئايىتى قەدىمدىن تارتىپ ئەنئەنە شەكلىدە داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان ۋە گۆشى ھالال بولغان ھايۋاناتلارنى بەزى سەۋەبلەر بىلەن « نەزىر » دەپ ئاتاپ، ئاندىن ئۇ ھايۋاناتلارنى يارىتىلىش مەقسىتىنىڭ سىرتىغا چىقىرىۋېتىش ئەنئەنىسى ھەققىدە توختىلىدۇ. بۇ خىل ھايۋاناتلارنىڭ گۆشىدىن، سۈتىدىن، يۇڭىدىن، تېرىسىدىن، خۇلاسەكالام، ھېچنىمىسىدىن پايدىلانغىلى بولمايتتى. ھالبۇكى، بۇ ساختا مۇقەددەسلىك ئەسلىدە ئاللاھ قويغان مەۋجۇدىيەت تەرتىپى ( مەراتىبۇل ۋۇجۇد )گە خىلاپ ئىدى. مانا بۇ نۇقتىدا قۇرئاننىڭ « كور ئەنئەنىچىلىككە » ۋە « تەقلىدچىلىككە » قارشى تۇتقان پوزىتسىيىسىنى بىلدۈرىدىغان ئايەت ئورۇن ئالماقتا:
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آَبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آَبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ
ئۇلارغا ئاللاھ نازىل قىلغان ۋە رەسۇل بايان قىلغان ھۆكۈمگە ئەمەل قىلىڭلار دېيىلسە، ئۇلار: « ئاتا ـ بوۋىلىرىمىزنىڭ دىنى بىزگە كۇپايە » دەيدۇ. ئۇلارنىڭ ئاتا ـ بوۋىلىرى ھېچ نەرسە بىلمەيدىغان ۋە توغرا يولدا بولمىغانلاردىن بولۇپ قالغان بولسىمۇ ئۇلارغا ئەگىشەمدۇ؟ ( 104 ).
ۋەسىيەت بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئايەتلەرنىڭ مەقسىتى ھەر قانداق نەرسىنىڭ ئىگە - چاقسىز قالماسلىقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشتۇر ( 106 - 108 ). چۈنكى مال - مۈلۈك ئىگە - چاقىسىز قالغاندا گۇناھقا سەۋەب بولۇپ قالماقتا. خاراكتېرى ئاجىز ۋە ھەقسىزلىككە مايىل ئىنسانلارنىڭ كۆزى ھەر دائىم ئىگىسى يوق مۈلۈككە تىكىلىدۇ. بۇ جىنايەت ۋە گۇناھقا مايىللىقنىڭ بىر تۈرىدۇر. قۇرئاننىڭ مىراس ۋە ۋەسىيەتكە ئەستايىدىللىق بىلەن مۇئامىلە قىلىشىنىڭ ئارقا پەردىسىدە مانا بۇ ئامىل ياتماقتا.
ئاندىن سۆز مال - مۈلۈك ھەققىدىكى ۋەسىيەتتىن ھەقىقەتنىڭ ۋەسىيىتىگە، مال - مۈلۈك مىراسىدىن رىسالەت مىراسىغا يۆتكىلىدۇ. رىسالەت مىراسىغا خىيانەت قىلىپ، ئۆزىگە ئەۋەتىلگەن رەسۇلنى ئىلاھلاشتۇرغان خىرىستىيانلار ئۈستىدىن ئۈممەتى مۇھەممەتكە « خىرىستىيانلىشىپ قېلىشتىن ھەزەر ئەيلەڭلار! » دەيدۇ ( 109 - 118 ).
مانا بۇ ۋاقىتتا ئاللاھ: «ئى مەريەم ئوغلى ئەيسا! سەن خالايىققا ئاللاھنى قويۇپ مەن بىلەن ئانامنى خۇدا قىلىۋېلىڭلار دېگەنمىدىڭ؟» دېگەندە، ئەيسا ئېيتىدۇ: «(رەببىم!) شەنىڭگە لايىق ئەمەس نەرسىلەردىن سېنى پاك دەپ بىلىمەن، ئېيتىشقا تېگىشلىك بولمىغان سۆزلەرنى ئېيتىش ماڭا ياراشمايدۇ، ئەگەر مەن بۇ سۆزنى ساڭا ئېيتقان بولسام، ئۇنى ئۆزۈڭ ئوبدان بىلىسەن. سەن مېنىڭ دىلىمدىكىنى بىلىسەن، مەن سېنىڭ زاتىڭدىكىنى بىلمەيمەن، سەن جىمى غەيبلەرنى ناھايىتى ئوبدان بىلگۈچىدۇرسەن(116). مەن ئۇلارغا پەقەت سەن مېنى ئېيتىشقا بۇيرۇغان: <مېنىڭ رەببىم ۋە سىلەرنىڭ رەببىڭلار بولغان ئاللاھقا بەندىچىلىك قىلىڭلار> دېگەندىن باشقىنى ئېيتقىنىم يوق. مەن ئۇلارنىڭ ئارىسىدا بولغان مۇددەتتە، ئۇلارنىڭ (ئىش-ھەرىكەتلىرىگە) شاھىت بولغانىدىم، مېنى ۋاپات تاپقۇزغىنىڭدىن كېيىن، ئۇلارنىڭ ئۈستىدە كۆزىتىپ تۇرغۇچى پەقەت ئۆزۈڭ ئىدىڭ، سەن ھەممە نەرسىنىڭ شاھىدىدۇرسەن(117). ئەگەر ئۇلارنى ئازابلىساڭ، ئۇلار سېنىڭ بەندىلىرىڭدۇر، ئەگەر ئۇلارنى كەچۈرسەڭ، ئۆزۈڭ كۈچ-قۇدرەتلىك، ھېكمەت بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇرسەن»
ئەسلىدە بۇ سوئال ھەزرىتى ئىيسا ئۈستىدىن قۇرئان ۋەھىينىڭ تۇنجى خىتاب قىلىنغۇچىسى بولغان رەسۇلۇللاھتىن سورالماقتا. رەسۇلۇللاھ بۇ يەردىكى ئاگاھلاندۇرۇشنى ماھىيىتى بىلەن تونۇپ يەتكەن. بۇ سەۋەبتىن ئۈممىتىگە ۋەسىيەت سۈپىتىدە مۇنداق دېگەن:
« مەريەم ئوغلىنى ھەددىدىن زىيادە كۆككە كۆتۈرگەندەك، سىلەرمۇ مېنى ھەددىدىن زىيادە كۆككە كۆتۈرمەڭلار! شۇنى بىلىڭلاركى مەن پەقەت بىر بەندە. مېنى " ئاللاھ نىڭ بەندىسى ۋە ئەلچىسى / رەسۇلى " دەڭلار » ( بۇخارى ).