ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە باشلىنىشتىكى « ساد » ھەرپى بىلەن ئاتالغان. ئۇنىڭدىن باشقا، سۈرىدە داۋۇت ئەلەيھىسسالام ھەققىدىكى قىسسە بايان قىلىنغانلىقى ئۈچۈن « داۋۇد سۈرىسى » دەپمۇ ئاتالغان. لېكىن بۇ ئىسىم كەڭ دائىرىدە تارقالمىغان.
ئىبن ئابباستىن نەقىل قىلىنغان بىر رىۋايەتكە ئاساسلانغاندا، سۈرىنىڭ 5 - 7 - ئايەتلىرى مەككە مۇشرىكلىرىنىڭ كاتتىلىرى ئەبۇ تالىپنىڭ يېنىغا رەسۇلۇللاھنىڭ تەۋھىد دەۋىتى ھەققىدە شىكايەت قىلىپ كەلگەن ۋاقىتتا ئۇلارنىڭ ئېتىرازلىرىغا جاۋاب بولۇپ نازىل بولغان. مۇشرىكلارنىڭ كاتتىلىرى ئېغىر كېسەل بولۇپ ياتقان ئەبۇ تالىپنىڭ يېنىغا كېلىپ جىيەنى مۇھەممەت ئەلەيھىسسالامنى داۋاسىدىن ۋاز كېچىشكە قايىل قىلىشنى تەلەپ قىلغان ۋە ئۇنىڭغا بەزى نەرسىلەرنى تەكلىپ قىلغان. ئۇ تەكلىپ قىلىنغان نەرسىلەر: « ئەگەر ئۇ خالىسا ئۇنى ئۆزىمىزگە رەئىس قىلايلى ياكى ئۇنى ئىچىمىزدىكى ئەڭ باي كىشىگە ئايلاندۇرايلى، خالىسا ئۇنى مەككىدىكى ئەڭ چىرايلىق قىزغا ئۆيلەپ قويايلى. ئەگەر بۇلارنى قوبۇل قىلمىسا، ئۇنى بىزگە تاپشۇرۇپ بېرىپ، ئىچىمىزدىن خالىغان بىرىسىنى ياكى يېقىنلىرىمىزدىن بىرىسىنى ئۇنىڭ ئورنىغا ئال! » ( تىرمىزى، ئەھمەد ۋە ئىبن ساد ).
ئەبۇ تالىپ مۇشرىك كاتتىلىرىنىڭ بۇ تەكلىپىنى رەسۇلۇللاھقا يەتكۈزگەندە، رەسۇلۇللاھ مۇنداق دەپ جاۋاب بەرگەنىدى:
« ئى تاغا! ئاللاھ بىلەن قەسەمكى، قۇياشنى ئوڭ قولۇمغا، ئاينى سول قولۇمغا بېرىپ، مېنى بۇ داۋادىن ۋازكەچ دېسە، ئاللاھ تەئالادىن بىر تەلىمات كەلمىگۈچە بۇ داۋايىمدىن ھەرگىز ۋازكەچمەيمەن ».
ئىبن ھىشام نەقىل قىلغان بىر رىۋايەت سۈرىنىڭ ئەبۇ تالىپنىڭ ئېغىر كېسەل بولۇپ ۋاپات بولۇش جەريانىدا نازىل بولغانلىقى ھەققىدە مەلۇمات بېرىدۇ. ئەبۇ تالىپ نۇبۇۋۋەتنىڭ 9 - يىلىدا ( مىلادى 619 ) ۋاپات بولغان ئىدى. بۇ ئەھۋالدا سۈرىنى رىسالەتنىڭ 9- يىلىدا نازىل بولغان سۈرىلەر قاتارىغا تىزىشقا بولىدۇ.
قىسقا ۋە ئىخچام ھالدا نەقىل قىلغان قىسسەلەر ئارقىلىق خىتاب قىلىش بۇ مەزگىلدە نازىل بولغان سۈرىلەرنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىكى بولۇپ، بىر تەرەپتىن ھالاك بولغان قوۋملەر ئارقىلىق مۇشرىكلار ئاگاھلاندۇرۇلغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن كۈچ ۋە سەلتەنەت بېرىلگەن پەيغەمبەرلەر ئارقىلىق رەسۇلۇللاھ ۋە مۆمىنلەرگە تەسەللىي بېرىلگەن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇ رەسۇلۇللاھقا ئالدىن بېرىلگەن بىشارەت بولۇپ، بۇ بىشارەت رەسۇلۇللاھ ھەزرىتى ئەييۇبنىڭ سەۋىر-تاقىتى بىلەن سەۋىر قىلغاندىن كېيىن ئەمەلگە ئاشقان ئىدى ( 41 - 44 ). ئەييۇب قىسسىسى ئارقىلىق رەسۇلۇللاھقا سەۋىر-تاقەت تەۋسىيە قىلىنغان. قىسسە بايانىدىكى بۇ قوش يۆنىلىشلىك ئۇسلۇب بۇ سۈرىدىن كېيىنلا نازىل بولغان ئەئراف سۈرىسى بىلەن تېخىمۇ تەپسىلىي ھالغا كەلگەن. سەبەئ، كەھف ۋە يۈسۈپ سۈرىسى بىلەن داۋاملاشقان.
سۈرە خاتادىن قايتىش بىلەن خاتالىقتا چىڭ تۇرۇش ئوتتۇرىسىدىكى پەرقنى ئاساسىي تېما قىلغان. ئىلاھىي تەربىيىلەش لاھىيەسى بولغان ۋەھىي ئىما قىلىنغان ھالدا باشلانغان ۋە ئاخىرلاشقان. بۇ سۈرىنىڭ باشلىنىشى ئۆزىدىن كېيىن نازىل بولغان ساففات سۈرىسىنىڭ ئاخىرىدىكى قوبۇل قىلىنمايدىغان باھانىگە ( 168 - 169 ) بىر جاۋاب ماھىيىتىگە ئىگە. سۈرىدە ھەددىنى بىلمەسلىك ۋە ئەجدادلارنى قارىغۇلارچە تەقلىد قىلىپ ئېزىپ كەتكەن مۇشرىكلارغا خاتالىقىدا چىڭ تۇرۇۋالماسلىقى تەنبىھلەنگەن ( 1 - 12 ). چۈنكى، خاتالىقىدا چىڭ تۇرغانلارنىڭ ئاقىۋىتى ئېچىنىشلىق بولغان ئىدى ( 13 - 16 ).
ھەزرىتى داۋۇت خاتالىقتا چىڭ تۇرۇۋالماسلىقنىڭ، ھەزرىتى سۇلايمان مال- مۈلۈك ۋە سەلتەنەتتە ( ھاكىمىيەتتە ) ئۆزىنى بىلىش، ھەددىدىن ئاشماسلىقنىڭ بىر ئۆرنىكىدۇر ( 17 - 40 ).
بۇ ئىككى قىسسە ئارقىلىق كۈچ - قۇدرەت ۋە كۈچ ئەخلاقى مۇلاھىزە قىلىنغان. ھاكىمىيەت ۋە پاراغەتنىڭ كىشىنى بىخۇدلاشتۇرۇپ يولدىن چىقىرىپ تاشلايدىغان تەرىپى بايان قىلىنىپ، بۇنىڭغا تاقابىل تۇرالىغانلار بىلەن تاقابىل تۇرالمىغانلارنىڭ ئاللاھ ھوزۇرىدا تەڭ ئەمەسلىكى تەكىتلەنگەن ( 28 ).
ھەزرىتى داۋۇد قىسسەسى ئارقىلىق رەسۇلۇللاھ ۋە مۆمىنلەرگە مۇنداق دەيدۇ: « ئاللاھ سىلەرگە 99 قوي بەرگەن بولسا، يەنە باشقىلارنىڭ ئىلكىدىكى بىر قويغا كۆز تىكمەڭلار! ». بۇ ئىبرەتلىك قىسسە بۇ سۈرىدە مۇنداق بايان قىلىنىدۇ:
وَهَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ (21) إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَى سَوَاءِ الصِّرَاطِ (22) إِنَّ هَذَا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِيَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَكْفِلْنِيهَا وَعَزَّنِي فِي الْخِطَابِ (23) قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ (24) فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِكَ وَإِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآَبٍ (25) يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ (26)
(ئى مۇھەممەت!) داۋاگەرلەرنىڭ خەۋىرى ساڭا ئۇلاشتىمۇ؟ ئەينى چاغدا ئۇلار (داۋۇتنىڭ ئوردا) تېمدىن ئارتىلىپ چۈشۈپ (داۋۇتنىڭ) يېنىغا كىرىۋىدى، داۋۇت ئۇلاردىن چۆچۈپ كەتتى. ئۇلار(داۋۇتقا) : «قورقمىغىن، بىز بىر-بىرىمىزگە يولسىزلىق قىلغان ئىككى داۋاگەرمىز. بىزنىڭ ئارىمىزدا ئادىللىق بىلەن ھۆكۈم چىقارغىن، ئۇۋال قىلمىغىن، بىزنى توغرا يولغا يېتەكلىگىن» دېدى (21)-(22). (ئۇلاردىن بىرى) «شۈبھىسىزكى، مېنىڭ بۇ قېرىندىشىمنىڭ توقسان توققۇز ساغلىقى بار، مېنىڭ بولسا بىرلا ساغلىقىم بار. قېرىندىشىم ئۇ بىر ساغلىقنىمۇ «ماڭا بەرگىن» دەۋاتىدۇ، ئۇ مېنى گەپتە يېڭىپ قويدى» دېدى (23). داۋۇت ئېيتتى: «ئۇ سېنىڭ ساغلىقىڭنى ئۆزىنىڭ ساغلىقلىرىغا قۇشۇۋېلىشنى تەلەپ قىلىپ ساڭا راستتىنلا ئۇۋال قىلىپتۇ. زادى ئارىلىشىپ ئۆتىدىغانلارنىڭ تولىسى (ئادەتتە) بىر-بىرىگە ئۇۋال قىلىدۇ. پەقەت ئىمان ئېيتقان ۋە (ئىمانىغا يارىشا) ياخشى ئىشلارنى قىلغانلارلا بۇنداق قىلمايدۇ، بۇنداقلار ناھايىتى ئازدۇر». داۋۇت بىزنىڭ ئۇنى (مۇشۇ سىناق بىلەن) سىنىغانلىقىمىزنى تۇنۇپ يېتىپ، رەببىدىن كەچۈرۈم سورىدى ھەمدە ئېگىلىپ سەجدىگە باش قويدى ۋە ئاللاھقا يۈزلەندى (24). بىز ئۇنى ئەپۇ قىلدۇق. ئۇ بىزنىڭ دەرگاھىمىزدا ئەلۋەتتە يېقىنلىققا ۋە ئېسىل ماقامغا ئىگە (25). (بىز داۋۇتقا مۇنداق دېدۇق:) ئى داۋۇت! سېنى بىز ھەقىقەتەن يەر يۈزىدە ھۆكۈمدار قىلدۇق، كىشلەرنىڭ ئارىسىدا ئادىللىق بىلەن ھۆكۈم قىلغىن، نەپسى- خاھىشقا ئەگەشمىگىنكى، ئۇ سېنى ئاللاھنىڭ يولىدىن ئازدۇرىدۇ. ئاللاھنىڭ يولىدىن ئازغانلار ھېسابقا تارتىلىدىغان( قىيامەت ) كۈنىنى ئۇنتۇغانلىقى ئۈچۈن ھەقىقەتەن قاتتىق ئازاب-ئوقۇبەتكە دۇچار بولىدۇ (26).
قىسسەدە تىلغا ئېلىنغان ئىككى داۋاگەر، ئەسلىدە ھەزرىتى داۋۇدنىڭ مۇئامىلىسىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى سەمىگە سېلىپ، توۋا قىلىشى كېرەكلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن كەلگەن ئاگاھلاندۇرغۇچىلار ئىدى. بۇ قىسسەدىن ئىبرەت ئالغۇچىلارغا كۆپ ساۋاق بار. داۋۇدقا ئوخشاش جاھانغا ھۆكۈمران بولسىڭىزمۇ بېرىلگەن نەسىھەتكە قۇلاق سېلىڭ ۋە خاتادىن يېنىڭ. خاتاسىز بەندە بولمايدۇ. ھەر بەندىدىن خاتالىق سادىر بولىدۇ. لېكىن، پەزىلەت خاتادىن مۇستەسنا بولۇش ئەمەس، بەلكى خاتاسىدىن يېنىشتۇر. ياخشى كىشىلەر خاتالىق ئۆتكۈزمىگەنلەر ئەمەس، ئەكسىچە خاتالىقىنى تونۇپ ئۇنىڭدىن قايتقان كىشىلەردۇر. ئىلكىدىكى كۆپنى كۆرەلمىگەنلەر باشقىلارنىڭ ئىلكىدىكى ئازغا كۆز تىكىدۇ. ئىنساننىڭ كۆزىنى بىر سىقىم توپا تويغۇزىدۇ. بۇ چوڭقۇر مەنىگە ئىگە قىسسەدىن كېيىن بۇ ئاگاھلاندۇرۇش بايان قىلىنغان:
« بىز ئاسماننى، زېمىننى ۋە ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى نەرسىلەرنى مەقسەتىسز ياراتمىدۇق » ( 27 ).
بۇ ئارقىلىق « ئى ئىنسان، ئاللاھ تەئالا ياراتقان ئاسمان ۋە زېمىننىڭ مەقسىتى سەن ئۈچۈن خىزمەت قىلىش. ئۇنداقتا سېنىڭ يارىتىلىش مەقسىتىڭ نېمە؟ كىم ئۈچۈن يارىتىلدىڭ؟ » دېمەكتە.
بۇ سۇئالغا توغرا جاۋاب بېرىش كۇپايە قىلمايدۇ. توغرا جاۋاب بىلەن بىرگە، بۇ جاۋابقا لايىق شەكىلدە ياشاش شەرت. ئىنسان بۇنداق بىر ھايات شەكلىگە ئىگە بولۇش ئۈچۈن يول كۆرسەتكۈچكە مۇھتاج. بۇ يول كۆرسەتكۈچ دەل ۋەھىيدۇر. سۆز بۇ نۇقتىغا كەلگەندە سۈرىدىكى بۇ جاۋاب دىققىتىڭىزنى تارتىدۇ:
كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آَيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ
« (ئى مۇھەممەت!) بىز ساڭا چۈشۈرگەن بۇ كىتاپ مۇبارەكتۇر. (ئىنسانلار) ئۇنىڭ ئايەتلىرى ئۈستىدە چوڭقۇر مۇلاھىزە يۈرگۈزۈشى ۋە ئەقىل - ھۇشى جايىدا كىشلەر ئۇنىڭدىن ساۋاق ئېلىشى كېرەك » ( 29 ).
بۇ ئايەتتىن كېيىن بايان قىلىنغان پەيغەمبەر قىسسەلىرى ئارقىلىق شەخسەن رەسۇلۇللاھنىڭ تەسەۋۋۇرى شەكىللەندۈرۈلگەن. ھەزرىتى داۋۇت ۋە سۇلايمان، ھەزرىتى ئەييۇب، ھەزرىتى ئىبراھىم، ھەزرىتى ئىسھاق، ھەزرىتى ياقۇپ، ھەزرىتى ئىسمائىل، ھەزرىتى ئەليەسا بۇ سۈرىدە تىلغا ئېلىنغان پەيغەمبەرلەردۇر ( 41 - 48 ).
ھەزرىتى ئەييۇبنىڭ قىسسەسى بايان قىلىنغاندا، ئۇنىڭ ئېغىزىدىن شۇ سۆزلەر نەقىل قىلىنغان:«(رەببىم!) شەيتان ماڭا ھەقىقەتەن تاشلىۋېتىلگەنلىك ۋە ئازاب ھېسسىنى بەرمەكتە» ( 41 ). بۇ يەردە ھەزرىتى ئەييۇپنىڭ بىتاپلىقتىن ئەمەس، بەلكى بىتاپلىقتىن تۇغۇلغان بىزارلىقتىن شىكايەت قىلىشى ۋە بۇنى شەيتانغا نىسبەت بېرىشى ھەقىقەتەن كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ. بىر كىشىنىڭ خاتالىقىنى شەيتانغا نىسبەت بېرىشى، خاتالىقنى سادىر قىلغۇچىنى ئەمەس، بەلكى خاتالىقنى نىشانغا ئالغانلىقىنىڭ ئىپادىسىدۇر ( سىزنىڭ نىشانىڭىزدا خاتالىق سادىر قىلغۇچى ئەمەس، ئۇ سادىر قىلغان خاتالىقنى تۈزىتىش بولسۇن ). ۋەھىي بۇ ئارقىلىق خاتالىقىمىز بىلەن بىرلىشىپ كەتمەسلىكىمىزنى بىزگە ئۆگەتمەكتە. بۇنىڭغا ئەمەل قىلغۇچى خاتالىقى بىلەن بىر گەۋدىگە ئايلىنىپ كەتمەيدۇ. بۇنداق بولغاندا، كىشى خاتالىقىنى ئۆزىدىن ئېلىپ تاشلىيالايدۇ، ئۇنى قايتا سادىر قىلماسلىققا تىرىشىدۇ. خاتالىقى بىلەن يۈزلىشىپ، توۋا -ئىستىغفار ئارقىلىق ئۇنى يېڭىدۇ.
ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئايەتلەردە ياخشىلار بىلەن يامانلارنىڭ ئاخىرەتتىكى مۇكاپات ۋە جازاسى بايان قىلىنىدۇ ( 49 - 64 ). ئىبلىس قىسسەسى ئارقىلىق خاتالىقتا چىڭ تۇرۇشنىڭ كىشىنى قانداق ھالغا چۈشۈرۈپ قويىدىغانلىقى كۆرسىتىپ بېرىلىدۇ. ۋەھىينىڭ مەقسىتى ئىنساننى ئىبلىسلىشىپ قېلىشتىن ئاگاھلاندۇرۇش بولۇپ، بۇ ئاگاھلاندۇرۇشقا نىسبەتەن كور ۋە گاس بولۇۋالغانلار بۇ ئايەت بىلەن ئاگاھلاندۇرۇلغان:
« بىر مەزگىلدىن كېيىن چوقۇم بىلىپ قالىسىلەر» (88).
