ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن( باشلايمەن).
سۈرە، 41 - ئايەتتىكى « چىشى ئۆمۈچۈك تورى » مىسالى ۋەسىلىسى بىلەن « ئەنكەبۇت » سۈرىسى دەپ ئاتالغان.
سۈرىنىڭ مەزمۇنى نەزەردە تۇتۇلغاندا، مەككە دەۋرىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە ياكى ھىجرەت ۋە ئۇنىڭدىن ئۇزۇن ئۆتمىگەن بىر مەزگىل ئىچىدە نازىل بولغانلىقىنى ئېيتىشقا بولىدۇ. سۈرىنىڭ نازىل بولۇشىنى ھەبەشىستان ھىجرىتىگىچە بولغان دەۋرگىچە ئىلگىرى سۈرگەنلەرمۇ بولغان.
سۈرىنىڭ بىرىنچى ۋە ئاخىرقى ئايەتلىرى مۇھىم ئايەتلەر بولۇپ، بەلكى قۇرئان سۈرىلىرى ئىچىدە ئەڭ تەسىرلىك بىرىنچى ۋە ئاخىرقى ئايەتلەر بۇ سۈرىدە ئورۇن ئالغان دېيىشكە بولىدۇ. سۈرە مۇقەتتە ھەرپلىرىدىن كېيىن تۆۋەندىكى ئايەت بىلەن باشلانغان:
أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آَمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ
ئىنسانلار «ئىمان ئېيتتۇق» دەپ قويۇش بىلەنلا سىنالماي قېلىۋېرىمىز دەپ ئويلامدۇ؟ (2).
بۇ، قۇرئان نازىل بولۇش جەريانىدا مۇناپىقلار تىلغا ئېلىنغان تۇنجى سۈرىدۇر ( 3، 10 - 13 ). سۈرە بىۋاستە خىتاپ قىلىنغۇچىنىڭ يۈرىكىگە خىتاب قىلىدىغان بولۇپ، بۇ سۈرىمۇ باشقا سۈرىلەرگە ئوخشاش بىۋاستە ھالدا خىتاپ قىلىنغۇچىسىغا تەسىر كۆرسىتىشنى مەقسەت قىلماقتا. بۇ نۇقتىدا « تەسىر كۆرسىتىپ نېمە قىلماقچى؟ » دېگەن سوئال ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. « ئەگەر تەسىرىگە ئۇچرىسا » شۇنىڭغا ماس ھالدا بەشەرنى ئىنسانغا ئايلاندۇرىدۇ. تەسىر كۆرسەتكەن دەرىجىدە ئىنساننى ئۆزىگە قايتۇرىدۇ. تەسىر كۆرسەتكەن دەرىجىدە ئىنسانغا شادلىق بېغىشلايدۇ. ھەممىدىن مۇھىمى، ئۇچرىغان تەسىرىگە ماس ھالدا يارىتىلىش مەقىسىتىگە يېقىنلىشىدۇ:
وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ
« كىمكى (يارىتىلىش غايىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن بار كۈچى بىلەن) تىرىشچانلىق كۆرسەتسە، ئۇ ئۆزىنىڭ پايدىسى ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن بولىدۇ. ئاللاھ ھەقىقەتەن پۈتكۈل ئەھلى جاھاندىن بىھاجەت » ( 6 ).
ئاتا - ئانا بىلەن مۇناسىۋەتلىك تېمىنى تەشكىل قىلغان ئىسرا سۈرىسىدىكى بايانلاردىن كېيىن، لوقمان سۈرىسى 14 - 15 - ئايەتلەر ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن بۇ سۈرىنىڭ 8 - ئايىتى كەلمەكتە. بۇ ئايەتتە، ئىسرا سۈرىسىدىكى « " ئۇف " چاغلىق بىر سۆزنىمۇ قىلما! » ئايىتىنى سۈيئىستىمال قىلماقچى بولغان ئىنكارچى ئاتا - ئانىغا قانداق مۇئامىلە قىلىش ھەققىدە يوليورۇق كۆرسىتىلگەن: « ئەگەر ئاتا - ئاناڭ ئۆزۈڭ بىلمەيدىغان نەرسىنى ماڭا شېرىك كەلتۈرۈشۈڭگە زورلىسا، ئۇلارغا ئىتائەت قىلمىغىن » ( 8 ).
سۈرىدە ھەزرىتى نۇھنىڭ ئۆز قوۋمىغا ئەلچى قىلىپ ئەۋەتىلگەنلىكى تىلغا ئېلىنغان ( 14 - 15 ). « 50 يىل كەم 1000 يىل ( ئەلفە سەنەتىن ئىللا خەمسىينە ئامەن ) » مەجاز ئۇسلۇبى بۇ سۈرىدە ئورۇن ئالىدۇ. بۇ ئارقىلىق بىر تەرەپتىن رەسۇلۇللاھقا تەسەللى بېرىشنى، يەنە بىر تەرەپتىن ئىنكارچىلارنى ئاگاھلاندۇرۇشنى مەقسەت قىلماقتا.
ئاندىن ھەزرىتى ئىبراھىمنىڭ ئۆز قوۋمىغا ئەلچى قىلىپ ئەۋەتىلىشى بايان قىلىنىدۇ ( 16 - 27 ). بۇ بۆلەكتە ئىلاھى تەۋسىيەنىڭ ئورۇن ئېلىشى كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ: « ئېيتقىنكى: «سىلەر يەر يۈزىنى كېزىپ، ئاللاھنىڭ مەخلۇقاتنى دەسلەپتە قانداق بارلىققا كەلتۈرگەنلىكىگە قاراپ بېقىڭلار. ئاندىن ئاللاھ ئاخىرەتتىكى يارىتىشنىمۇ ۋۇجۇدقا چىقىرىدۇ. ئاللاھ راستتىنلا ھەممە نەرسىگە قادىر (20).
بەزى بەشەرى بىلىملەرگە قارىتا بۇنىڭدىنمۇ ئارتۇق تەرغىپ بولامدۇ؟
سۈرىدە ھەزرىتى لۇتنىڭ قوۋمىگە پەيغەمبەر قىلىپ ئەۋەتىلگەنلىكىمۇ تىلغا ئېلىنغان ( 28 - 35 ) بولۇپ، باشقا ئىنكارچىلارنىڭمۇ مەديەن، ئاد ۋە سەمۇد دۇچار بولغان ئاقىۋەتكە قالغانلىقى قەيت قىلىنغان.
سۈرىدە قەسەس سۈرىسىدە بايان قىلىنغان قارۇن-پىرئەۋن - ھاماندىن ئىبارەت ئۈچ ئوبراز تىلغا ئېلىنغان قىسسە تەكرار بايان قىلىنغان. ئەمما بۇ سۈرىدە مەزكۇر ئۈچ ئوبراز بىر يەردە تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، زۇلۇمنىڭ ئۈچ خىل ھالىتى بۇ ئۈچ ئوبراز ئارقىلىق تەسۋىرلەنگەن. قىسسەدە ئاللاھ تەئالانىڭ ئىمانىنىڭ بەدىلىنى ئۆتىگەن ئەلچىلەرگە قىلغان ياردىمى گەۋدىلەندۈرۈلگەن. بۇ ئارقىلىق رىسالەت مىراسىنى زىممىسىگە ئالغۇچىلارنى ئىدىيە جەھەتتىن تەييارلاشنى مەقسەت قىلغان.
نامازنىڭ مەقسىتىگە مۇناسىۋەتلىك ئايەتلەردىن بىرىسى بۇ سۈرىدە تىلغا ئېلىنغان:
اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ
« (ئى مۇھەممەت!) ساڭا ۋەھىي قىلىنغان بۇ (ئىلاھىي) كىتابنى (خالايىققا) يەتكۈزگىن، نامازنى راۋرۇس ئادا قىلغىن، چۈنكى (راۋرۇس ئادا قىلىنغان) ناماز (ئىنساننى) ھەقىقەتەن يىرگىنچلىك ئىشلاردىن ۋە يامانلىقتىن توسىدۇ. ئاللاھنى ئەسلەش- ئاللاھنىڭ سېنى ئەسلىشى، ئەلۋەتتە ھەممىدىن ئۇلۇغ. ئاللاھ سىلەرنىڭ نېمە قىلىۋاتقىنىڭلارنى بىلىپ تۇرىدۇ » ( 45 ).
بۇ سۈرىدە باشقا دىن ۋە غەيرى چۈشەنچىلەردە بولغانلار بىلەن مۇنازىرە قىلغاندا، رىئايە قىلىش زۆرۈر بولغان ئۇسلۇب ۋە مېتودقا مۇناسىۋەتلىك تەلىماتلار بايان قىلىنغان:
وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آَمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
(ئى مۆمىنلەر!) سىلەر ئەھلى كىتاب بىلەن پەقەت ئەڭ چىرايلىق ئۇسلۇبتا مۇنازىرلىشىڭلار، ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى يولسىزلىق-زۇلۇم قىلغانلار بۇنىڭدىن مۇستەسنا. «بىزئۆزىمىزگە چۈشۈرۈلگەن(كىتاب)گە، سىلەرگە چۈشۈرۈلگەنگەن(كىتابلار)گە ئىشەندۇق. بىزنىڭ ئىلاھىمىز ۋە سىلەرنىڭ ئىلاھىڭلار بىر ئىلاھ. بىز ئۇ ئىلاھقا بويۇن ئەگكۈچىلەرمىز» دەڭلار (46).
ئاندىن سۆز ۋەھىينىڭ ئىلاھىي مەنبەسىگە كەلتۈرۈلىدۇ ۋە رەسۇلۇللاھنىڭ بۇرۇندىن تارتىپ ساۋادىنىڭ يوق ئىكەنلىكى تەكىتلىنىدۇ ( 48 - 51 ).
ئىنكارچى قوۋمنىڭ مۆجىزە تەلەپ قىلىشى بۇ سۈرىدە تەكرار بايان قىلىنغان. « رەببى تەرىپىدىن ئۇنىڭغا بىر مۆجىزە بېرىلىشى كېرەك ئەمەسمۇ؟ » دېگەن ئىنكارچى قوۋم كۆز ئالدىدىكى ئەڭ چوڭ مۆجىزە بولغان قۇرئاننى كۆرەلمىگەن ياكى مۆجىزە دەپ قاراشنى خالىمىغانىدى. ئۇلارغا بېرىلگەن جاۋاب شۇ زېھنىيەتنىڭ كۈنىمىزدىكى سارقىندىلىرىغىمۇ بېرىلگەن جاۋابتۇر:
أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ
« ). ئۇلارغا ئوقۇپ بېرىلىۋاتقان بۇ (ئىلاھىي) كىتابنى ساڭا چۈشۈرگەنلىكىمىز ئۇلارغا يېتەرلىك (مۆجىزە) بولمىدىمۇ؟ ...( 51 ).
شۇنداق، يېتەرلىك بولمىدىمۇ؟ ئى خىتاپ قىلىنغۇچى! ئاللاھ كالامى ۋاستىسى بىلەن سەندىن سوراۋاتىدۇ. بۇ سوئالنى ماڭا دەۋاتىدۇ دەپ بىل، ئۆزەڭگە ئال، بۇ سوئالنى ئارقاڭغا چۆرىۋەتمە! ۋە چىن دىلىڭدىن بۇ سوئالغا جاۋاب بەر:
بۇ قۇرئان مۆجىزە سۈپىتىدە ساڭا يېتەرلىكمۇ - يېتەرلىك ئەمەسمۇ؟ يېتەرلىك بولمىغان بولسا، نېمە ئۈچۈن يېتەرلىك ئەمەس؟ ئەگەر قۇرئان بىر مۆمىنگە يېتەرلىك بولمايدىغان بولسا، ئالەملەرنىڭ رەببى بۇ سوئالنى قوياتتىمۇ؟ دېمەك، قۇرئان بىر مۆمىنگە مۆجىزە سۈپىتىدە كۇپايە قىلىشى كېرەك، ھەتتا يېتەرلىكتۇر. ئەگەر ساڭا يېتەرلىك بولمىغان بولسا، ئاللاھ تەئالادىن يەنە قانداق مۆجىزە تەلەپ قىلىسەن؟ سەن مۆجىزە تەلەپ قىلدىڭ، ئاللاھ ساڭا بۇ جاۋابىنى بەردى. بۇ جاۋابقا قانائەتلەنمىگەن كىشىگە نېمە كۇپايە قىلىدۇ؟
« ساڭا ھەقىقى رەۋىشتە بەندىچىلىك قىلماقچى ئىدىم، لېكىن يېرىڭ تار كەلدى » دېگۈچىلەرگە سۈرىدە مۇنداق جاۋاب بېرىلگەن:
يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ
« ئى ئىمان ئېيتقان بەندىلىرىم! مېنىڭ زېمىنىم ھەقىقەتەن كەڭ - كەڭرى. شۇڭا سىلەر (قەيەردە خاتىرجەم بەندىچىلىك قىلالىساڭلار شۇ يەرگە بېرىپ) ماڭىلا بەندىچىلىك قىلىڭلار» ( 56 ).
بۇ ئايەتتىن كېيىن « ھەر بىر جاندار ئۆلۈمنىڭ تەمىنى تېتىغۇچىدۇر، ئاندىن بىزنىڭ دەرگاھىمىزغا قايتۇرۇلىسىلەر » ( 57 ) دېگەن ئايەت بىلەن ھەممىمىزنىڭ ئاقىۋىتىمىز ئەسلىتىلگەن. ئۆلۈمنى ئەسلەش دۇنياغا بېرىلىپ كەتمەسلىك ئۈچۈن شەرت. دۇنياغا بېرىلىپ كېتىش يەككە دۇنيا چۈشەنچىسى بىلەن ياشاشتۇر. يەككە دۇنيالىق بولغانلار ئۈچۈن بۇ دۇنيا ئۇلار ئويناپ يۈرگەن بالىلار باغچىسىدۇر:
وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآَخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ
« (ئۇلار ئەقلىنى ئىشلەتكەن بولسا بىلەتتىكى) دۇنيا ھاياتى ۋاقىتلىق ھۇزۇر - ھالاۋەت ۋە ئويۇن - تاماشىدىنلا ئىبارەت. شۈبھىسىزكى، ئاخىرەت يۇرتىلا ئاندىن ھەقىقىي ھايات. كاشكى ئۇلار بۇنى بىلگەن بولسىچۇ؟! » ( 64 ).
ئۇلار ئەقىل جەھەتتىن دائىم بالا ھالىتىدە قالىدۇ، چوڭ بولمايدۇ. بېئولوگىيىلىك جەھەتتىن چوڭ بولۇپ، ئەقىل جەھەتتىن بالىغ بولماسلىق مەسئۇلىيەتتىن قاچقانلىقتۇر.
ئۇنىڭدىن كېيىن، پەيغەمبەرلەرنىڭ ئىمان يولىدا تۆلىگەن بەدەللىرى ئەسلىتىپ ئۆتۈلگەن بولۇپ، سۈرە بۇ بەدەلنى تۆلەشكە رازى بولغانلارغا بىر خۇشخەۋەر بەرگەن ھالدا ئاخىرلىشىدۇ: « بىزنىڭ يولىمىزدا پۈتۈن كۈچى بىلەن كۆرەش قىلغانلارنى ئەلۋەتتە يولىمىزغا يېتەكلەيمىز » ( 69 ). بۇ ئىككى ئايەت كىشىگە خۇددى مەككىنى مەدىنىگە باغلىغان باسقۇچنى ئىپادىلەۋاتقاندەك تۇيغۇ بېرىدۇ. مۆمىن بىلەن كاپىرنىڭ ھاياتنى قايسى نۇقتىدىن كۆزەتكەنلىكىنى بايان قىلغان بۇ ئايەتلەردىن كېيىن، سۈرە ئاللاھ تەئالاغا يەتكۈزىدىغان « يوللار » ھەققىدە توختالغان ئايەت بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. تۆۋەندىكى ئايەتنى بىر « ئەسلى » مەنبەدىن چىققان بىردىن ئارتۇق « ئۇسۇل » شەكلىدە ئوقۇشقا بولىدۇ:
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ
« بىزنىڭ يولىمىزدا پۈتۈن كۈچى بىلەن كۆرەش قىلغانلارنى ، ئەلۋەتتە، يولىمىزغا يېتەكلەيمىز » ( 69 ).
