(مەدىنىدە نازىل بولغان، 78 ئايەت)
ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرىنىڭ 27 - ئايىتى ۋە ئۇنىڭ داۋامىدا تىلغا ئېلىنغان ھەجگە مۇناسىۋەتلىك بۆلەككە ئاساسەن سۈرە « ھەج » سۈرىسى دەپ ئاتالغان. لېكىن ھەج ئىبادىتى بۇ سۈرىدىن كېيىن نازىل بولغان بەقەرە ۋە ئالىئىمران سۈرىلىرى بىلەن پەرز بولغان. سۈرە رەسۇلۇللاھنىڭ دەۋرىدىلا بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان ( ئەبۇ داۋۇد ۋە تىرمىزى ).
ھەج سۈرىسى نازىل بولغان ۋاقىت ھەققىدە ئۈچ خىل قاراش مەۋجۇت:
1. مەككىدە نازىل بولغان.
2. مەدىنىدە نازىل بولغان.
3. بىر قىسمى مەككىدە، يەنە بىر قىسمى مەدىنىدە نازىل بولغان.
مۇپەسسىرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى سۈرىنىڭ مەككە ۋە مەدىنىدە بۆلىنىپ نازىل بولغانلىقىنى، لېكىن بۇنى بەلگىلەشنىڭ قىيىن ئىكەنلىكىنى قەيت قىلغان. بۇ قاراشنىڭ توغرا بولۇش ئېھتىمالى يۇقىرى. چۈنكى مەككىدە نازىل بولغان ئەڭ ئاخىرقى سۈرە مۇتەففىفىن سۈرىسىدۇر، بۇنىڭدا شۈبھە يوق. ھەج سۈرىسىنىڭ ئورنى مۇتەففىفىن سۈرىسىنىڭ ئارقىسى بولۇپ، بۇ ئۇنىڭ ھىجرەت سۈرىسى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. سۈرە ھىجرەتتىن بۇرۇن نازىل بولۇشقا باشلاپ، داۋامى مەدىنىدە نازىل بولغان بولسا كېرەك.
سۈرىنىڭ باشلىنىشى كىشىدە ھەقىقەتەن بىر زىلزىلە تەسىرى قالدۇرىدۇ. چۈنكى قۇرئاندىكى قىيامەت سەھنىلىرى ئىچىدە، شۈبھىسىزكى تەسىرى ئەڭ چوڭ بولغان قىيامەت تەسۋىرلەردىن بىرسى بۇ سۈرىدە ئورۇن ئالماقتا:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ (1) يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ (2)
« ئى خالايىق! رەببىڭلارغا قارىتا تەقۋادار-ئاڭلىق بولۇڭلار. (ئاخىرقى) ۋاقىت(يەنى قىيامەت)نىڭ زىلزىلىسى ھەقىقەتەن قورقۇنچلۇق بىر ئىش (1). ئۇ كۈننى كۆرگىنىڭلاردا، بالا ئېمىتىۋاتقان ھەر ئانا (قاتتىق ئالاقزادىلىكتىن) ئېمىتىۋاتقان بوۋىقىنى ئۇنتۇيدۇ. ھەربىر ھامىلىدار (مۇددەتتىن بۇرۇن) بوۋىقىنى تۇغۇۋېتىدۇ،ئىنسانلارنى مەست ھالەتتە كۆرىسەن، ھالبۇكى ئۇلار مەست ئەمەس، لېكىن ئاللاھنىڭ ئازابى قاتتىق (بولغاچقا ئۇلار شۇنداق بولۇپ قالىدۇ) (2). »
ئىنساننىڭ يارىتىلىش مەقسىتى بار. ئىنسانغا بېرىلگەن ھايات ۋە بارلىق ئىمكانلارنى يارىتىلىش مەقسىتىگە ئۇيغۇن شەكىلدە ئىشلەتكەن - ئىشلەتمىگەنلىكىدىن چوقۇم بىر كۈنى جاۋابكارلىققا تارتىلىدۇ. سۈرە دەسلەپكى 24 ئايىتىدە ئىنساننىڭ ئەبەدىي ئىستىقبالىغا مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلارنى بايان قىلىش بىلەن بىرگە، ئىنساننى يارىتىلىش مەقسىتىگە مۇۋاپىق بىر ھايات بەرپا قىلىشقا چاقىرماقتا.
25 - ئايەتتىن باشلاپ ھەج تېمىسى باشلىنىدۇ ۋە خىتاپ قىلىنغۇچىلارنى دىنى سىمۋوللار ۋەكىللىك قىلغان ھەقىقەتلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئەسلى مەقسىتىگە كۆڭۈل بۆلۈشكە چاقىرىدۇ. بۇ بۆلەك مۆمىنلەرنى مەسجىدى ھەرەمدىن مەھرۇم قىلغان مەككە مۇشرىكلىرىغا قارىتا ئاگاھلاندۇرۇش بىلەن باشلىنىدۇ. كەبىنى قايتىدىن بىنا قىلغان ئىبراھىم ئەلەيھىسسالامنىڭ شېرىكتىن يىراق ئىكەنلىكى تەكىتلىنىدۇ ( 28 ). ئۇنىڭغا ئىنسانلارنى ھەجگە چاقىرىش ئەمىر قىلىنىدۇ ( 27 ). ھەجدە، ئىبراھىمنىڭ بىر ئەنئەنە بولغان قۇربانلىق قىلىش ئەمرى تىلغا ئېلىنىدۇ ( 28 ). بۇلار ھەجنىڭ سىمۋوللىرى بولۇپ، سىمۋوللار قەدىر-قىممىتىنى ۋەكىللىك قىلغان ھەقىقەتتىن ئالىدۇ. سىمۋوللار خۇددى ئاينى كۆرسەتكەن بارماققا ئوخشايدۇ. نەزەر تاشلىنىشى كېرەك بولغان نۇقتا بارماق ئەمەس، بارماق كۆرسەتكەن ئايدۇر. ھەج ئىبادىتىدە بارماق كۆرسەتكەن ئاي ئىبادەتنىڭ مەقسىتى بولۇپ، ھەجگە مۇناسىۋەتلىك سىمۋوللار ھەقىقى مەنىسىنى ئىمان ئېيتقانلارنىڭ قەلبىدىن تاپىدۇ:
ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ
« ھۆكۈم مانا شۇنداق. كىمكى ئاللاھنىڭ (ھەج ئىبادىتى قائىدىلىرىدىن ئىبارەت) سىمۋوللىرىنى ئۇلۇغلايدىكەن ، بۇ ھەقىقەتەن دىللارنىڭ تەقۋادارلىقىدىندۇر» ( 32 ).
سۈرىدە، قۇربانلىق سىمۋولى ۋەكىللىك قىلغان ھەقىقەت ئۈستىدە ئالاھىدە توختىلىدۇ:
لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ
« ئاللاھقا ئۇلىشىدىغىنى (قۇربانلىقىڭ)لارنىڭ گۆشلىرىمۇ، قانلىرىمۇ ئەمەس. لېكىن ئاللاھقا ئۇلىشىدىغىنى پەقەت سىلەرنىڭ تەقۋادار – مەسئۇلىيەتچانلىقىڭلار، خالاس» ( 37 ).
ئىنساننىڭ يارىتىلىشىغا مۇناسىۋەتلىك بۆلۈم بىلەن ھەج ھەققىدە توختالغان بۆلۈم ئارىسىدا يېپىق ھالدا زىچ مۇناسىۋەت بار. ھەج، ئەسلىگە قايتىش بولۇپ، ئىنسانىيەتنىڭ ئاتا يۇرتى، ئانا قۇچىقىغا بېرىش، ئىنساننى يەر يۈزىدە كۈتىۋالغان تۇنجى ماكانغا بولغان ۋاپا بۇرچىنى ئادا قىلىشتۇر.
بۇ سۈرە، 78 – ئايىتىدە جىھاد زامان ۋە ماكان چەكلىمىسى بولماستىن « بۇيرۇلغان » سۈرە ( فۇرقان، 52 ) بولۇپ، 39 - ئايىتىدە ئۇرۇشقا پەقەت « رۇخسەت قىلىنغانلىقىنى » بىلدۈرىدۇ.
جىھاد ئەمىر قىلىنىپ، ئۇرۇشقا رۇخسەت قىلىنىشى نېمە دېگەنلىك بولىدۇ؟ بۇ مۇنداق دېگەنلىك بولىدۇ:
جىھاد، ئىنساننىڭ ئاللاھ يولىدا پۈتۈن كۈچىنى سەرىپ قىلىشنى بىلدۈرىدۇ. تىرىشچانلىق ئەمەلىي ھەرىكەت بىلەن ئېلىپ بېرىلغان جىھاد؛ ئىجتىھاد- ئىلىم بىلەن ئېلىپ بېرىلغان جىھاد؛ مۇجاھەدە- نەپسى خاھىشىغا قارشى ئېلىپ بېرىلغان جىھادتۇر. سۈرىدە پەقەت ئۇرۇشقا رۇخسەت قىلىنغان. يەنى، جىھاد ھاياتنىڭ ئاخىرغىچە داۋاملاشتۇرۇشنى تەقەززا قىلىدۇ. جىھاد ھاياتنىڭ غايىسى بولۇپ، ئۇرۇش مەجبۇر بولمىغىچە مۇراجەت قىلىنمايدىغان بىر چارە. شۇڭا جىھادقا بۇيرۇلۇپ، ئۇرۇش قىلىشقا رۇخسەت قىلىنغان.
ئاللاھ قارىغىن دېگەن يەردىن نەزەر تاشلىغان كىشى، كور ھەققىدىكى مۇنداق بىر ئېنىقلىمىنى كۆرىدۇ:
لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ
« ئەمەلىيەتتە، كور بولىدىغىنى كۆزلەر ئەمەس، بەلكى كۆكرەكلەردىكى كۆڭۈل كۆزلىرىدۇر » ( 46 ).
سۈرىدىكى 49 - 57 - ئايەتلەر ئارىسىدا ئىنكارچىلارنىڭ پەيغەمبەرلىك مۇئەسسەسىگە قارىتا تۇتقان پوزىتسىيىسى ئەيىبلەنگەن بولۇپ، بۇ نۇقتىدا « ئاللاھ نېمە ئۈچۈن شەيتاننىڭ ئىنساننى ئازدۇرىشىغا رۇخسەت قىلغان؟ » دېگەن سوئالغا مۇنداق جاۋاب بېرىلگەن:
لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ
« (ئاللاھنىڭ بۇنداق قىلىشى) قەلبلىرىدە كېسەللىك بولغانلار ۋە قەلبلىرى قېتىپ كەتكەنلەرنى (شەيتاننىڭ ۋەسۋەسىسى بىلەن) سىناش ئۈچۈن. (چۈنكى) زالىملار ھەقتىن تولىمۇ يىراقتا » ( 53 ).
قۇرئان شېھىت كەلىمىسىنى رىۋايەتلەردە ئىشلىتىلگەن مەنىدەك ئىشلەتمەيدۇ. قۇرئاندىكى شېھىت، ھاياتىنى ئىمانىغا شاھىت قىلغان كىشىدۇر. قۇرئان « ئۇرۇشتا ئۆلتۈرۈلگەنلەر »نى شېھىت دەپ ئاتىمايدۇ. خۇددى 58 - ئايەتتە ئېيتىلغاندەك « ئۇرۇشتا ئۆلتۈرۈلگەن » دەپ ئاتايدۇ.
سۈرىدە 58 - 66 - ئايەتلەر ئىنساننىڭ ئۆتكۈنچى ھاياتتا ئېلىپ بارغان كۆرىشى بىلەن ئەبەدىي ھايات ئارىسىدا زىچ مۇناسىۋەت قۇرىدۇ.
67 - ئايەتتە ھەقىقەتكە يەتكۈزىدىغان يوللار ھەققىدە بىردىنبىر يولغا يېپىشىۋالغان رادىكال چۈشەنچىنى رەت قىلىدۇ. ھەر ئۈممەت ئۈچۈن بەلگىلەنگەن يوللار ھەققىدە توختالغان ئايەتتە مۇنداق دېيىلگەن:
لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ
« بىز ھەر ئۈممەت ئۈچۈن (ئاللاھقا يېقىنلاشتۇرىدىغان) بىر يول-ئىبادەت ئۇسلۇبى بېكىتتۇق، ئۇلار شۇنى تۇتۇپ ماڭىدۇ. (شۇڭا، ئى پەيغەمبەر!) ھېچكىم سەن بىلەن بۇ ئىش توغرۇلۇق تاكاللاشمىسۇن. (كىشلەرنى) رەببىڭ تەرەپكە چاقىرغىن، سەن ھەقىقەتەن توپتوغرا يولداسەن » ( 67 ).
سۈرىنىڭ ئاخىرىدا سۆز ئاللاھ تەئالانىڭ چەكسىز قۇدرىتى ۋە ئىنساننىڭ ئاجىزلىقىغا كېلىپ توختىغان بولۇپ، بۇ ھەقىقەت مۇنداق بايان قىلىنغان:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ
« ئى خالايىق! كەلتۈرۈلگەن مىسالغا قۇلاق سېلىڭلار: شۈبھىسىزكى، سىلەر ئاللاھنى قويۇپ چوقۇنۇۋاتقان نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى يىغىلغان تەقدىردىمۇ ، بىرەر چىۋىننىمۇ يارىتالمايدۇ. ناۋادا چىۋىن ئۇلاردىن بىرەر نەرسىنى ئېلىپ قاچسا، ئۇنى چىۋىندىن تارتىۋالالمايدۇ . (چۈنكى) چوقۇنغۇچىمۇ ۋە چوقۇنۇلغۇچى(بۇت)مۇ ئاجىز » ( 73 ).
ئاللاھ تەئالانى لايىقىدا ئۇلۇغلاش! بۇ قانداق بولىدۇ؟ بۇ ھەقتە ئايەت مۇنداق دەيدۇ: « ئۇلار (ئاللاھقا باشقا نەرسىلەرنى تەڭ قىلىۋېلىپ) ئاللاھنى شەنىگە لايىق رەۋىشتە قەدىرلىمدى » ( 74 ). ئىنسان ئاللاھنى لايىق شەكىلدە ئۇلۇغلىيالمىسا، ئاللاھ تەئالانىڭ نېمىسى كېمىيىپ كېتىدۇ؟ ھېچنىمىسى كېمىيىپ كەتمەيدۇ. « ھەممە ئىش (ئاقىۋەتتە) ئاللاھقا قايتۇرۇلىدۇ » ( 76 ).
سۈرىنىڭ ئاخىرقى ئايىتى ھەر مۆمىن ئېسىدە چىڭ تۇتىشى كېرەك بولغان بىر جۈملىنى بايان قىلماقتا:
« ئاللاھ سىلەرنى ئىلگىرى مۇسۇلمان دەپ ئاتىغان ئىدى » ( 78 ).
ئاللاھ بەرگەن مۇسۇلمان ئىسمىنى يېتەرلىك دەپ قارىمىغانلار ئۇنىڭ ئورنىغا مەزھىبىنى، مەشرىپىنى، جامائىتىنى، گوروھىنى، تەرىقىتىنى قويىدۇ. لېكىن شۇنى ئۇنتۇماسلىق لازىمكى، ئاللاھ تەئالا مۆمىنلەر ئۈچۈن تاللىغان ۋە ياقتۇرغان ئىسم « مۇسۇلمان » ئىسمىدۇر. بۇنىڭدىن باشقا ئىسىملار ئاللاھ تەئالا قويۇپ بەرگەن ئىسىمنىڭ ئورنىغا ئۆتىدىغان بولسا، ئۇ يەردە ئاللاھ تەئالانىڭ بۇ تاللىشىغا نارازىلىق بار دېگەنلىك بولىدۇ. بۇ ئەھۋالغا چۈشۈپ قېلىشتىن ئاللاھ تەئالاغا سېغىنغان ھالدا سۈرىنىڭ ئاخىرقى جۈملىلىرىگە قۇلاق سېلىش ھەممىدىن ئەلادۇر:
« ئاللاھقا چىن دىلىڭلار بىلەن باغلىنىڭلار. ئاللاھ سىلەرنىڭ ئىگەڭلار، ئۇ نېمىدېگەن ياخشى ئىگە، نېمىدېگەن ياخشى مەدەتكار! » ( 78 ).