ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
« ئەنبىيا » ئىسمى سۈرىنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسەن بېرىلگەن. يەنى سۈرىدە ئىبراھىم ئەلەيھىسسالامدىن باشلاپ ئون يەتتە پەيغەمبەرنىڭ ئىسمى تىلغا ئېلىنغان. بۇلار ھەزرىتى مۇسا، ھەزرىتى ھارۇن، ھەزرىتى ئىبراھىم، ھەزرىتى ئىسھاق، ھەزرىتى ياقۇپ، ھەزرىتى لۇت، ھەزرىتى نۇھ، ھەزرىتى سۇلايمان، ھەزرىتى داۋۇت، ھەزرىتى ئەييۇب، ھەزرىتى ئىدرىس، ھەزرىتى ئىسمائىل، ھەزرىتى سالىھ، ھەزرىتى يۇنۇس، ھەزرىتى زەكەرىيا، ھەزرىتى يەھيا، ھەزرىتى ئەيسا قاتارلىقلار بولۇپ، قۇرئاندا ئەنبىيا سۈرىسىدىن باشقا سۈرىدە بۇنداق زىچ شەكىلدە تىلغا ئېلىنمايدۇ.
سۈرە مەككىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە نازىل بولغان بولۇپ،ھىجرەتنىڭ 12 - يىلىدا نازىل بولغان سۈرىلەر قاتارىغا تىزىشقا بولىدۇ.
سۈرىنىڭ ئانا تېمىسى قۇرئاننىڭ مەركىزى ئىدىيىسىنى بايان قىلغان كىرىش سۆزگە ئوخشاپ قالىدۇ. سۈرە دىننىڭ ئۈچ ئاساسلىق ئۇل تېشى، يەنى تەۋھىد، ئاخىرەت ۋە نۇبۇۋۋەت ھەققىدە توختالغان.
سۈرە ئىنسانلارغا قارىتىلغان بىر ئاگاھلاندۇرۇش بىلەن باشلىنىدۇ:
اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ
« ئىنسانلارغا ھېساب(قا تارتىلىدىغان ۋاقىت) يېقىنلاشتى، ھالبۇكى، ئۇلار (غەپلەت ئىچىدە بۇنىڭغا تەييارلىق قىلىشتىن) يۈز ئۆرۈمەكتە » ( 1 ).
ئاندىن رەسۇلۇللاھنىڭ نۇبۇۋىتىنى ئىنكار قىلماقچى بولغانلارنىڭ نېمە دېيىشنى بىلەلمەي تېڭىرقاپ يۈرگەنلىكى بايان قىلىنىدۇ ( 5 ). ئىنكار قىلغۇچى مۇخاتەپلەر يەنە ئوخشاش ئىشنى قىلغان بولۇپ، ئۇلار ئىنسان نەبىنىڭ ئورنىغا پەرىشتە نەبى تەلەپ قىلغانىدى. ئۇلارغا « ئەۋەتىلگەن ھەر رەسۇلنىڭ ئىنسان جىنسىدىن ئىكەنلىكى » ئەسكەرتىلىدۇ ( 7 ). بۇ خىل تەلەپلەر ئىنكارچىلارنىڭ ھەقىقىي غەرىزىنى يوشۇرۇشتىكى باھانىسى ئىدى. ئىشەنمەسلىكتە چىڭ تۇرغان نەرسە ئۆزلىرىگە شەرەپ بېغىشلاش ئۈچۈن چۈشۈرۈلگەن ۋەھىيدىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى. ۋەھىي ئالەملەرنىڭ رەببىنىڭ ئىلتىپاتى بولۇپ، ۋەھىيگە ئىشىنىش بىلەن ئىنسان شەرەپكە ئىگە بولىدۇ:
لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
« (ئى ئىنسانلار!) ھەقىقەتەن بىز سىلەرگە ئىچىدە سىلەرنىڭ پەند-نەسىھىتىڭلار-شانشەرىپىڭلار بولغان كىتابنى چۈشۈردۇق. ئەقلىڭلارنى ئىشلەتمەمسىلەر؟ » ( 10 ).
ئىنساننىڭ يارىتىلىش مەقسىتى بار. ئىنسان ئۈچۈن يارىتىلغانلارنىڭ بىر مەقسىتى بولىدۇ - يۇ، ئاسمانلار – زېمىن ئۇنىڭ ئۈچۈن يارىتىپ بېرىلگەن ئىلاھى شاھ ئەسەر ئىنساننىڭ بىر يارىتىلىش مەقسىتى بولمامدۇ؟ تۆۋەندىكى ئايەتلەر بۇ ئىلاھىي ھەقىقەتنى ئەسكەرتىدۇ:
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ (16) لَوْ أَرَدْنَا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فَاعِلِينَ (17)
« بىز ئاسماننى، زېمىننى ۋە ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى نەرسىلەرنى ئويۇن - تاماشا قىلىپ (بىكارغا) ياراتمىدۇق . ناۋادا بىز ئويۇن -تاماشا قىلماقچى بولغان بولساق، ئۇنى ئۆز دەرگاھىمىزدا قىلغان بولاتتۇق، (ئەمما) بىز ئۇنداق قىلمايمىز.» ( 16 - 17 ).
قۇرئان كائىناتتىكى تەرتىپنى، ئۇنى ياراتقۇچىنىڭ يەككە-يىگانىلىقىنىڭ دەلىلى قىلىپ كۆرسىتىدۇ. قۇرئان ئاللاھ تەئالانىڭ بارلىقىغا دەلىل كۆرسىتىشكە ئېھتىياج قالدۇرمايدۇ، پەقەت ئاللاھ تەئالانىڭ يىگانە ئىكەنلىكىگىلا دەلىل كۆرسىتىدۇ.
لَوْ كَانَ فِيهِمَا آَلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ
« ناۋادا ئاسمانلاردا ۋە زېمىندا ئاللاھتىن باشقا ئىلاھلار بولغان بولسا ئىدى، كائىناتنىڭ تەرتىپى ئەلۋەتتە بۇزۇلاتتى. ئەرشنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانى ئاللاھ ئۇ(مۇشرىك)لار راۋا كۆرگەن سۈپەتلەردىن ھالقىغاندۇر - پاكتۇر» ( 22 ).
سۈرە ئىنكار قىلغۇچىلارنى قايىل قىلىش مەقسىتىدە پەقەت ئۆز دەۋرىنىڭ ئىنسانلىرىلا ئەمەس، پۈتۈن ئىنسانلارنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى خەۋەردار بولمىغان كائىناتتىكى ئىلاھىي ھەقىقەتلەرنى بايان قىلىدۇ:
أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ
« ئىنكاردا چىڭ تۇرغانلار كۆرمەمدۇكى ، ئاسمانلار ۋە زېمىن ئەسلىدە بىر - بىرىگە تۇتاش ئىدى، بىز ئۇلارنى ئايرىۋەتتۇق. ھەممە جانلىق مەۋجۇداتنى سۇدىن ئاپىرىدە قىلدۇق. شۇنداق تۇرسىمۇ، ئۇلار ئىشەنمەمدۇ؟ » ( 30 ).
مانا بۇ نۇقتىدا، ھەزرىتى خىزىردىن تارتىپ بارلىق پانىيلار ھەققىدىكى ئۆلۈمسىزلىك چۈشەنچىلىرىنىڭ توغرا - خاتالىقىنى ئايرىشتا ئاساسلىنىدىغان ئىلاھىي پرىنسىپ بايان قىلىنغان:
« (ئى مۇھەممەت!) بىز سەندىن ئىلگىرى ھېچ كىشىنى مەڭگۈ ياشاتقىنىمىز يوق. سەن ئۆلسەڭ، ئۇلار مەڭگۈ ياشامدۇ؟ » ( 34 ).
ئىنساننىڭ ئالدىراڭغۇ مىجەزگە ئىگە ئىكەنلىكىنى بايان قىلغان ئايەت بۇ سۈرىدە يەر ئالغان ( 37 ). ئىنكار قىلغۇچىلارمۇ، ئىمان ئېيتقۇچىلارمۇ بىر كۈنى رەببىنىڭ ھوزۇرىغا چىقىدۇ:
وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ
« بىز قىيامەت كۈنى(ئىنسانلارنىڭ دۇنيادىكى ۋاقىتتا قىلغان ئىش - ھەرىكەتلىرى ئۈچۈن) ئادالەت تارازىسىنى ئورنىتىمىز، ھېچكىمگە قىلچە ئۇۋال قىلىنمايدۇ، ئەگەر ئۇنىڭ بىرتال قىچا چاغلىق ئىش -ھەرىكىتى بولسىمۇ، بىز ئۇنى كەلتۈرىمىز، (بەندىلەرنىڭ ئىش-ھەرىكەتلىرىدىن) ھېساب ئېلىشقا بىز يېتەرلىكمىز» ( 47 ).
سۈرىدە 48 - ئايەتتىن تارتىپ پەيغەمبەرلەر ھەققىدىكى بايانلار باشلىنىدۇ.
سەھىرى ئادەم بىلەن باشلانغان ئىنسانىيەت سەپىرىنىڭ چاشگاھ ۋاقتىغا ھەزرىتى نۇھ، چۈش ۋاقتىغا ھەزرىتى ئىبراھىم، ناماز دىگەر ۋاقتىغا ھەزرىتى مۇھەممەت ۋەكىللىك قىلىدۇ. سۈرىنىڭ باشلىنىشىدىكى « ۋاقىت يېقىنلىشىپ قالدى » ئىبارىسى بىزگە بۇ ھەقىقەتنى ئەسكەرتىدۇ.
سۈرىدە تەرتىپ بويىچە ھەزرىتى مۇسا ۋە ھارۇن ھەمدە ئۇلارغا بىرىلگەن ئىلاھىي ۋەھىي ھەققىدە بايانلار بىرىلىدۇ. قۇرئاننىڭ ئۇ ئىلاھىي ۋەھىينىڭ داۋامى ئىكەنلىكى تەكىتلىنىدۇ ( 48 - 50 ).
ئاندىن ھەزرىتى ئىبراھىمغا بىرىلگەن مۇھاكىمە قابىلىيىتىگە كىشىنىڭ دىققىتىنى ئاغدۇرىدۇ. ئۇنىڭ بۇ ساغلام مۇھاكىمىسى ئارقىلىق رەببىنى تاپقانلىقى ۋە ئۇنىڭغا تەسلىم بولغانلىقى تىلغا ئېلىنىدۇ. ئۇ ئەڭ ئاخىرىدا بۇتلارنى چېقىپ، قوۋمىنىڭ ئېچىنىشلىق بىر ھالدا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرگەن. بۇ ئۇنىڭ ئوتقا تاشلىنىشىغا سەۋەب بولغان، لېكىن ئوتنىڭ رەببى ئوتقا ئەمىر قىلغانىدى: «ئى ئوت، ئىبراھىمغا سالقىن ۋە بىخەتەر بولۇپ بەرگىن!». رەببى ئۇنىڭ تەسلىمىيىتىدىن رازى بولغان، ئۇنىڭغا نەبى ئوغۇللار ۋە نەۋرىلەر بەخش ئەتكەنىدى ( 51 - 73 ).
ھەزرىتى لۇتقا ھۆكۈم ۋە ئىلىم بىرىلگەن بولۇپ، ئۇلاردىن بۇرۇن ھەزرىتى نۇھ ۋە يېقىنلىرى چوڭ بىر بالادىن قۇتقۇزۇلغانىدى.
داۋۇد ۋە سۇلايمان ئىككى سۇلتان رەسۇللار بولۇپ، ئۇلارغىمۇ ھۆكۈم ۋە ئىلىم بىرىلگەنىدى. ئۇلار ئۆزلىرىگە بېرىلگەن بۇ سەلتەنەتنى بەخش ئېتىلگەن ئىلمى بىلەن بىرلەشتۈرگەن ۋە بىر ئادالەت دۆلىتى قۇرۇپ چىققانىدى.
ھەزرىتى ئەييۇبنىڭ سەبرى، ھەزرىتى ئىدرىسنىڭ ۋە « ئۈستىگە مەسئۇلىيەت ئالغان كىشى ( زۇلكىفل ) »نىڭ سەبرى تىلغا ئېلىنىدۇ. سۆز بېلىق ۋەقەسىنىڭ باش قەھرىمانىغا كەلتۈرۈلىدۇ ( ھەزرىتى يۇنۇس ). ئاللاھ تەئالا ئۇنىمۇ دۇچار بولغان مۈشكۈلاتتىن قۇتقازغان ئىدى. بۇ نەبىلەر ئارقىلىق رەسۇلۇللاھقا دەرس بىرىلمەكتە ئىدى. بۇ ئۆرنەكلەر سۈرىنىڭ ئىككىنجى ئايىتىدىكى تەسەللىنىڭ ئىزاھاتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.
ھەزرىتى زەكەرىيانىڭ دۇئاسى تىلغا ئېلىنىدۇ ۋە ئارقىدىن « ئىپپىتىنى ساقلىغان ئايال (يەنى مەريەم ) » زىكىر قىلىنىدۇ. بۇ نەبىلەر ھەققىدىكى بايانلاردىن كېيىن، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ بىر ئۈممەتنىڭ تەۋەلىرى ئىكەنلىكىنى بايان قىلغان بۇ ئايەت كېلىدۇ:
إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ
« (ئى ئنسانلار! يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان پەيغەمبەرلەرنىڭ سەرگۈزەشتىلىرى كۆرسىتىپ بەرگىنىدەك، ھەممە پەيغەمبەرلەر ۋە ئۇلارغا ئىمان ئېيتقانلار قوشۇلۇپ) سىلەرنىڭ ئۈممىتىڭلار بىرلا ئۈممەتتۇر، مەن سىلەرنىڭ رەببىڭلارمەن. شۇڭا، ماڭىلا بەندىچىلىك قىلىڭلار » ( 92 ).
قۇرئاندىكى نەبىلەر قىسسەلىرىنىڭ ئىككى مەقسىتى بار:
بىرىنچىسى، نۇبۇۋۋەت مۇئەسسەسىنى ۋە ئۇنىڭ ھەل قىلغۇچ ئەھمىيىتىنى چۈشىنىشىمىزنى ئاسانلاشتۇرۇش بولۇپ، نۇبۇۋۋەت بىر روھقا ئوخشايدۇ. ئۇنى ۋۇجۇدقا ئىگە قىلغان نەرسە مانا بۇ قىسسەلەردۇر.
ئىككىنجىسى، خىتاب قىلىنغۇچىنىڭ كىشىلىكىنى بەرپا قىلىش -شەكىللەندۈرۈش. ۋەھىي ئۇقۇملار بىلەن تەسەۋۋۇرنى، تەۋسىيەلەر بىلەن ئەقىلنى، ئۆرنەكلەر بىلەن كىشىلىكنى، بىر پۈتۈن گەۋدىسى بىلەن ھاياتنى شەكىللەندۈرىدۇ.
سۈرە رەسۇللارنى باشلىنىش نۇقتىسى قىلغان ھالدا ئىنسانلارنىڭ ئۆزگەرمەس قىممەت - قاراشلىرى، پرىنسىپلىرى بىلەن ئورتاق ياخشىنىڭ يىلتىزىنىڭ بىر ئىكەنلىكىنى ئىشارەت قىلىدۇ. ئىسىملىرى تىلغا ئېلىنغان نەبىلەرنىڭ ھاياتى بۇ ھەقىقەتنىڭ تارىخى دەلىلىدۇر ( 48 - 91 ).
بۇ ئەبەدى ھەقىقەتنىڭ ھازىر ۋە بۇ ماكاندا نامايەن بولغان نەتىجىسى مۇنداق ئىپادىلەنگەن: « سىلەرنىڭ ئۈممىتىڭلار بىرلا ئۈممەتتۇر » ( 92 ). بۇنىڭ ئوخشاش شەكلى ئۇنىڭدىن كېيىنكى بۆلەكتە ئاللاھ تەئالانىڭ بىر ئىكەنلىكى ئۇسلۇبىدا بايان قىلىنغان: « سىلەرنىڭ ئىلاھىڭلار يەككە-يېگانە ئىلاھتۇر » ( 108 ). بۇ ئارقىلىق ئاللاھ تەئالانىڭ مۇتلەق بىر ئىكەنلىكى بىلەن ئۇنىڭغا ئىمان ئېيتقانلارنىڭ مەقسەت بىرلىكى ھەققىدە زىچ مۇناسىۋەت قۇرغان بىر تەسەۋۋۇرنىڭ شەكىللىنىشىنى نىشان قىلماقتا. بىرىنچىسى « بىرخۇدالىقنىڭ »، ئىككىنجىسى « بىرلىك-باراۋەرلىكنىڭ » شەرتى. بىرىنچىسىنى « ئەقىدىۋى بىرلىك »، ئىككىنجىسىنى « ئىجتىمائى بىرلىك » دەپ ئاتاشقا بولىدۇ.
سۈرىنىڭ ئاخىرىدىكى بۆلەكتە ئاخىرەت ۋە قىيامەت ھەققىدە توختالغان. ئاللاھتىن باشقا ھېچكىم خەۋەر بېرەلمەيدىغان ئۇ كۈنگە مۇناسىۋەتلىك بىر سەھنە بۇ بۆلەكتە تەسۋىرلەنگەن. ئاسمانلارنىڭ قەغەزگە ئوخشاش يۆگىلىدىغانلىقىنى بايان قىلغان بۇ ئايەت ۋەھىينىڭ تىپىك قىيامەت تەسۋىرلىرىدىن بىرىنى تەشكىل قىلىدۇ:
يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ
«ئۇ كۈندە بىز ئاسماننى بەئەينى كىتاب بەتلىرىنى قاتلاپ يۆگىگەندەك يۆگەيمىز.مەخلۇقاتلارنى (ۋە ئالەمنى) دەسلەپتە قانداق ياراتقان بولساق، شۇ ھالىتىدە ئەسلىگە كەلتۈرىمىز. بۇ، بىز ئۈستىمىزگە ئالغان ۋەدە . بىز ئۇنى چوقۇم ئىشقا ئاشۇرىمىز » ( 104 ).
سۆيۈملۈك پەيغەمبىرىمىزنىڭ ئەۋەتىلىش مەقسىتى بايان قىلىنغان ئايەت بۇ سۈرىدە تىلغا ئېلىنغان. ئۇ مەقسەت « ئالەملەرگە »، ئىبن ئابباسنىڭ ئىزاھاتى بويىچە « پۈتۈن ئىنسانىيەتكە مېھىر-شەپقەت بولۇش » ئىدى:
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ
« (ئى مۇھەممەت!) سېنى بىز پۈتۈن ئىنسانىيەتكە پەقەت مېھىر - شەپقەت قىلىپلا ئەۋەتتۇق» ( 107 ).
بۇ ئايەت قۇرئاننىڭ رەسۇلۇللاھ ھەققىدە بەرگەن خەۋىرىدۇر. بۇ ئايەتنىڭ بارلىق زامان ۋە ماكانلاردا جاراڭلىغان ساداسى خىتاب قىلىنغۇچىنىڭ قەلب قۇلىقىغا مۇنداق دېمەكتە: « ئالەملەرنىڭ مەسئۇلىيىتىنى يەلكەڭدە ھېس قىلساڭ، ئاللاھ سېنى ئۇ مەسئۇلىيەت ھۆرمىتىگە ئالەملەرگە رەھمەت قىلىدۇ. لېكىن، ئىنسانىيەتكە رەھمەت بولۇش ئىنسانىيەتنىڭ دەردىگە تالىپ بولۇش بىلەن، ئۇنىڭ ھىدايىتى ئۈچۈن « ئۆزىنى ھالاك قىلغۇدەك دەرىجىدە » تىرىشچانلىق كۆرسىتىش بىلەن، ئۆرنەك بولۇشتىن ئىبارەت رولىنى ئادا قىلىش يولىدا چېچىنى ئاقارتىش بىلەن، ئۆمرىنى ئىنسانىيەتنىڭ ئەبەدى سائادىتىگە پىدا قىلىش بىلەن مۇمكىن بولىدۇ.
