ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە بىرىنچى ئايەتتىكى «تاھا» نامى بىلەن ئاتالغان. « تاھا » ئىسمى ھەققىدە مۇنداق ئىككى خىل قاراش بار:
1- مۇقەتتە-ئۈزۈك « ئىسىم »دۇر. بەزى مۇپەسسىرلەر بىر قانچە سۈرىنىڭ بېشىدا كەلگەن مۇقەتتە-ئۈزۈك « ئىسىم » ھەرىپلىرىدىن بىرسىنىڭ « تا - ھا » ئىكەنلىكىنى ئېيتقان.
2- « ئى ئىنسان! » مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. ساھابىلەردىن ئىبن ئابباس رەزىيەللاھ ئەنھۇ، تابىئىنلەردىن ئىكرىمە، سەئىد بىننى جۇبەير، زەھھاك، قەتادە ۋە ھەسەن ئەلبەسرىگە ئوخشاش كىشىلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى « ئى ئىنسان! » مەنىسنى بىلدۈرىدۇ دەپ قارىغان.تەبەرى يەنە بۇ كەلىمىنىڭ مۇقەتتە ھەرپلىرىدىن بىرى دەپ قارىغانلارنىڭ قاراشلىرىغا ئېتىراز قىلغان بولۇپ، بۇ كەلىمىنىڭ « ئى ئىنسان! » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىغانلىقىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن كلاسسىك ئەرەب شېئىرلىرىدىن مىساللار كەلتۈرگەن.
« ئى ئىنسان! » دېگەن مەنىنى بەرگىنىمىزدە بۇ خىتابتىكى ئىنسان كىم؟ بۇ سۇئالنىڭ جاۋابى سۈپىتىدە ئەقلىمىزگە ئەڭ باشتا « مۇھەممەت ئەلەيھىسسالام » كېلىدۇ. سۈرىنىڭ ئىككىنجى ئايىتى بىۋاستە رەسۇلۇللاھقا خىتاب قىلماقتا. لېكىن، بىرىنچى ئايەتتىكى « ئى ئىنسان! » خىتابىنى رەسۇلۇللاھ ئارقىلىق پۈتۈن ئىنسانلارغا قىلىنغان دەپ چۈشىنىش خاتا ئەمەس. بۇ قۇرئاننىڭ پۈتۈن ئىنسانىيەتكە قىلىنغان خىتاب ئىكەنلىكىنى تېخىمۇ كۈچەيتىدۇ.
سۈرىنىڭ مەزمۇنى ۋە تېمىسى مۇسا ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتىنى تەپسىلى بىر شەكىلدە بايان قىلغانلىقى ئۈچۈن، بۇ سۈرىنى « مۇسا سۈرىسى » دەپ ئاتىغانلارمۇ بولغان.
سۈرە مەككىدە نازىل بولغان. ئىبن ئىسھاق ۋە دارىقۇتنى قاتارلىق دەسلەپكى مەزگىلدە ياشىغان كىشىلەر ھەزرىتى ئۆمەرنىڭ مۇسۇلمان بولۇشىغا بۇ سۈرىنىڭ سەۋەب بولغانلىقى ھەققىدە ھەمپىكىردە بولغان. بۇ ۋەقە نەزەردە تۇتۇلغاندا، سۈرە پەيغەمبەرلىكنىڭ 6 - يىلىدا نازىل بولغان بولۇشى مۇمكىن.
سۈرىدە ھەزرىتى مۇسا ۋە ئۇنىڭ قوۋمى بولغان بەنى ئىسرائىلنىڭ قىسسەلىرى بايان قىلىنغان بولۇپ، قۇرئان تارىختا بولۇپ ئۆتكەن ئۆرنەكلەر ئارقىلىق تۇنجى خىتاب قىلىنغۇچىلىرىغا ساۋاق بېرىشنى مەقسەت قىلماقتا.
سۈرە رەسۇلۇللاھقا « تاھا - ئى ئىنسان! » خىتابى بىلەن باشلانغان بولۇپ، ئۇنىڭدىن كېيىن رەسۇلۇللاھقا تەسەللىي بېرىدىغان تۆۋەندىكى ئايەتلەر كەلگەن:
طه (1) مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآَنَ لِتَشْقَى (2) إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشَى (3)
« تا، ھا(1).(ئى مۇھەممەت!) بىز بۇ قۇرئاننى ساڭا جاپاغا قېلىشىڭ ئۈچۈن ئەمەس، پەقەت ئاللاھتىن ئەيمىنىدىغانلارغا ئەسلەتمە بولسۇن دەپ چۈشۈردۇق » (2 - 3).
ئالدىنقى سەككىز ئايەتتە بىۋاستە ھالدا رەسۇلۇللاھقا خىتاب قىلىنغان ۋە ئۇنىڭ ھەزرىتى مۇسانىڭ ئورۇنباسارى ئىكەنلىكى ئەسلىتىلگەن. چۈنكى، رەسۇلۇللاھ ئىنسانىيەت بىلەن تەڭتۇش بولغان پەيغەمبەرلىك زەنجىرىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ھالقىسى بولۇپ، ئۇ بۇ زەنجىرنىڭ ئۆزىدىن بۇرۇنقى ھالقىسىنى بىلىشى كېرەك ئىدى. مانا بۇ « مۇسانىڭ گېپى(يەنى قىسسىى) ساڭا يېتىپ كەلدىمۇ؟ » ( 9 ) ئايىتى بىلەن باشلانغان ۋە ھەزرىتى مۇسانىڭ ھاياتى ئىخچام شەكىلدە بايان قىلىنغان بۆلەك ۋەھىي ئىما قىلىنغان كىرىش سۆز ( 2 - 3 - ئايەت ) دىن كېيىن كەلگەن.
قىسسە ھەزرىتى مۇساغا رىسالەت ۋەزىپىسىنىڭ تاپشۇرۇلۇشى تەسۋىرلەنگەن ئايەتلەر بىلەن باشلىنىدۇ. ئۇنىڭغا ئوتنىڭ يورۇقىغا ئوخشاش بىر نەرسە كۆرۈنگەن ئىدى ( 10 ). بۇ، ئەسلىدە ئوت يېقىپ ئائىلىسىنى ئىسسىتماقچى بولۇپ ئەتراپقا قاراۋاتقان مۇساغا بېرىلگەن بىر ئىشارەت ئىدى. ئوت ھەم يالقۇن ھەم نۇرنى ئۆز جىسمىدا مۇجەسسەملەشتۈرگەن. ئۇ يالقۇنغا قاراپ ماڭغانىدى، ئەمما نۇر بىلەن ئۇچراشتى. قۇرئاندا، مانا ئۇ يەردە شۇ ۋاقىتتا يۈز بەرگەن تارىخى بۇرۇلۇش نۇقتىلىرىدىن بىرى بولغان ۋەقە مۇنداق بايان قىلىنغان:
« مۇسا ئوتنىڭ يېنىغا كەلگەندە(غايىپتىن) نىدا قىلىندىكى، «ئى مۇسا! (11) مەن سېنىڭ رەببىڭمەن، كەشىڭنى سالغىن، سەن ھەقىقەتەن مۇقەددەس تۇۋا ۋادىسىداسەن (12). مەن سېنى (پەيغەمبەرلىككە) تاللىدىم، ساڭا قىلىنىدىغان ۋەھىيگە قۇلاق سالغىن (13). مەن ئاللاھمەن، مەندىن باشقا ھېچقانداق ئىلاھ يوق، ماڭىلا بەندىچىلىك قىلغىن، مېنى ياد ئېتىش ئۈچۈن نامازنى تولۇق ئادا قىلغىن (14). »
سۈرە مانا بۇ تەسۋىر بىلەن قىسسەنى باشلايدۇ ۋە مۇسا بىلەن ئاللاھ ئارىسىدىكى دىئالوگ داۋام قىلىپ، مۇساغا ۋەزىپە بېرىلىدۇ: « پىرئەۋننىڭ قېشىغا بارغىن، ئۇ ھەقىقەتەن ھەددىدىن ئاشتى » ( 24 ). ھەزرىتى مۇسا ئۆزىگە بىر ياردەمچى تەلەپ قىلىدۇ ھەتتا ئۇنىڭ ئىسمىنىمۇ ئېيتىدۇ. يەنى، قېرىندىشى ھارۇن ( 29 - 30 ). ئۇنىڭ بۇ تەلىپى قوبۇل قىلىنىدۇ، بۇ ئۇنىڭغا بېرىلگەن بىر ئىلاھىي مۇكاپات ئىدى.
بۇ ئەلۋەتتە، ھەزرىتى مۇسا نائىل بولغان تۇنجى ئىلاھىي ئىكرام ئەمەس ئىدى. قىسسەدە ئاللاھنىڭ ئۇنى تۇغۇلغان ۋاقتىدا پىرئەۋننىڭ ئادەملىرى ئۆلتۈرمەكچى بولغاندا قانداق قۇتقۇزۇپ قالغانلىقى، پىرئەۋن سارىيىدا ئىلاھىي ھىمايە ئاستىدا قانداق قوغدالغانلىقى ئەسلىتىلىدۇ.
پىرئەۋنگە ئەلچى بولۇپ بېرىش ئۆزىنى بېقىپ چوڭ قىلغان ھۆكۈمدارغا قارشى چىقىش دېگەنلىك ئىدى. ھەزرىتى مۇسا بۇنى بىلەتتى. شۇنداقتىمۇ ئۇ رەببىنىڭ بۇيرىقىغا بويۇن ئېگىدۇ ۋە ئەلچىلىك ۋەزىپىسىنى ئادا قىلىدۇ.
ئاللاھ تەئالا ھەزرىتى مۇساغا ئىككى مۆجىزە بىلەن ياردەم قىلغان بولۇپ، ئۇلاردىن بىرى نۇرلۇق -پارقىراق قول، يەنە بىرىسى ھاسا ئىدى. نۇرلۇق -پارقىراق قول بىر سىمۋول ئىدى. ھەزرىتى مۇسا ياش ۋاقتىدا ئۆزى خالىماستىن بىر جىنايەت سادىر قىلغانىدى. ئۇ بىر جىدەلگە ئارىلىشىپ قالغان ۋە بىر مۇشت بىلەن مەلۇم بىر مىسىرلىق قىپتىينى ئۆلتۈرۈپ قويغانىدى. مانا بۇ « نۇرلۇق قول » ئادەم ئۆلتۈرگەن قول ئىدى. ھەزرىتى مۇسا توۋا قىلغان، ئاللاھ تەئالا ئۇنىڭ توۋىىسىنى قوبۇل قىلىپ، جىنايەت سادىر قىلغان قولىنى نۇرلۇق ھالغا كەلتۈرگەنىدى. تۈنۈگۈن ( ئۆتمۈشتە ) جىنايەتكە سەۋەب بولغان قول، بۈگۈن ھىدايەتكە ۋەسىلە بولۇش ئۈچۈن نۇرغا ئوخشاش چاقنىماقتا ئىدى. ھاسا، پىرئەۋننىڭ ھۆكۈمرانلىق سىمۋولى بولغان قامچىغا قارشى بېرىلگەن بىر سىمۋول ئىدى. ئۇ قامچا بۈگۈنمۇ بارلىق پىرئەۋن ھەيكەللىرىنىڭ قولىدا تارىخىي بىر ئىبرەت سۈپىتىدە تۇرماقتا. بۇ ھاسا ئارقىلىق ئاللاھ تەئالا : « ئاللاھ تاللىغان بىر پادىچىنىڭ ھاسىسى يەر يۈزىدىكى بارلىق ساختا ئىلاھلىق دەۋاسى قىلغان پىرئەۋنلەرنىڭ قامچىسىدىن ئۈستۈن » دېگەندەك قىلاتتى.
نەتىجىدىمۇ شۇنداق بولدى. پىرئەۋننىڭ سېھىرگەرلىرى ئۈستىدىن ھەزرىتى مۇسانىڭ ھاسىسى غالىپ كېلىدۇ ۋە سېھىرگەرلەر ئۆلىدىغانلىقىنى بىلىپ تۇرۇپ ئىمان ئېيتىدۇ. سېھىرگەرلەرنىڭ ئىككىلەنمەستىن ئىمان ئېيتىشى ئىماننىڭ تارىخى ئۆرنەكلىرىدىن بىرسىدۇر. سېھىرگەرلەر قىيىن - قىستاق بىلەن ئۆلتۈرۈلۈش تەھدىتىگە « پەرۋايىمىز پەلەك » دەپ قەتئىيلىك بىلەن جاۋاب بېرىدۇ ( 72 ). پىرئەۋننىڭ سېھىرگەرلىرى ئىمان ئېيتتى، لېكىن پىرئەۋن ئىمان ئېيتمىدى. سەۋەبى ناھايىتى ئېنىق، سېھىرگەرلەر سېھىر بىلەن مۆجىزىنى ئايرىيالىغۇدەك بىلىمگە ئىگە ئىدى. لېكىن، پىرئەۋن سېھىر بىلەن مۆجىزىنى بىر - بىرىدىن ئايرىغۇدەك بىلىمگە ئىگە ئەمەس ئىدى. بىلگۈچىلەر ئىمان ئېيتتى، نادان ( بىلىمسىز ) ئىنكاردا چىڭ تۇردى.
ئاندىن سۈرىدە بەنى ئىسرائىلنىڭ « ئىسرا » سى تەپسىلىي بايان قىلىنغان. پىرئەۋننىڭ زۇلمىدىن قۇتۇلغان، لېكىن پىرئەۋندىنمۇ بەتتەر بولغان « مەن » لىك ۋە شەخسىيەتچىلىك تۇيغۇلىرىدىن قۇتۇلالمىغان بەنى ئىسرائىل قوۋمى ھەزرىتى مۇسانىڭ ۋەھىي ئېلىش ئۈچۈن كەتكەن ۋاقتىنى غەنىمەت بىلىپ، بىر موزايغا چوقۇنۇشقا باشلايدۇ. بەنى ئىسرائىلنىڭ يەھۇدىيلىشىش جەريانى مانا مۇشۇنداق باشلىنىدۇ. « نېمە ئۈچۈن كالىغا ئەمەس، موزايغا چوقۇنىدۇ؟ ». بۇ ئۇلاردىكى ئۆزىنى تۆۋەن كۆرۈش ئىللىتىنىڭ بىر ئىپادىسى ئىدى. بەنى ئىسرائىل پىرئەۋن قوۋمى ئالدىدا شۇنداق خورلۇق تۇيغۇسىغا چۆمگەن بولۇپ، ئۆزلىرىگە ئىرقى قىرغىنچىلىق سىياسىتى يۈرگۈزگەن دۈشمىنىنىڭ تەڭرىلىرىگە چوقۇنماقچى بولغان ۋاقتىدا، « بىز كونا خوجايىنلىرىمىزنىڭ تەڭرىلىرىگە چوقۇنىۋاتىمىز، ئەمما ئۇ ئىلاھنىڭ ئانىسىغا چوقۇنۇشقا لايىق ئەمەس، شۇڭا بىز ئۇنىڭ بالىسىغا چوقۇنايلى » دېگەن تۇيغۇ ئاستىدا ھەرىكەت قىلغان ( پىرئەۋن قوۋمى كۆپ ئىلاھلىق دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە كالا سۈرەتلىك بىر ئىلاھ بار ئىدى ).
بۇ، بەنى ئىسرائىلنىڭ يەھۇدىيلىشىش جەريانىنىڭ باشلىنىشى بولۇپ، قۇرئان ۋەھيى بۇ ئارقىلىق: « ئى مۇھەممەت ئۈممىتى! سىلەرمۇ مۇسا ئۈممىتىدەك يەھۇدىيلەشمەڭلار. ئەگەر ئۇلاردەك بولساڭلار، ئۇلار دۇچار بولغان ئاقىۋەتكە قالىسىلەر! » دېمەكتە.
ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئايەتلەردە، بۇ ئىككى تەرەپلىمىلىك بايانلارنىڭ مەقسىتىگە ماس ھالدا تۇنجى خىتاب قىلىنغۇچىلىرى بولغان مۇشرىكلارغا ھەم مۆمىنلەرگە خىتاب قىلىدۇ. مۇشرىكلارغا « پىرئەۋنگە ئوخشاش بولماڭلار »، مۇئمىنلەرگە « يەھۇدىيلەشمەڭلار » دەپ ئاگاھلاندۇرىدۇ ( 99 - 112 ). ئەسلىدە بۇ بۆلەكلەر ئارىسىدا ئورۇن ئالغان ئادەم - شەيتان قىسسىسىمۇ ( 115 - 127 ) ئالدىنقى ئۆرنەكلەرنى تېخىمۇ ياخشى چۈشەندۈرۈشنى مەقسەت قىلماقتا. يەنى، يالغۇز ئىنسان ياكى ئىنسانلار جەمئىيتى ئاللاھ تەئالانىڭ چاقىرىقىغا قۇلاق سالمىسا، نەتىجە ئېتىبارى بىلەن شەيتان ئۇ ئىنساننى ياكى ئىنسانلار جەمئىيتىنى يولدىن چىقىرىپ تاشلايدۇ. بۇ يولدىن چىقىش بەزىدە ئازغۇنلۇقتا چىڭ تۇرۇش شەكلىدە، بەزىدە ھەقتىن ئازغۇنلۇققا مايىل بولۇپ كېتىش شەكلىدە ئىپادىلىنىدۇ. شەيتاننىڭ ئادەمنى يولدىن چىقىرىشى، « ئاتا- بوۋىسىنىڭ دىنى » دا چىڭ تۇرغان پىرئەۋن ۋە پىرئەۋن چۈشەنچىسىنى رەت قىلىش ئۈچۈن بولۇپ، شەيتان - ئادەم قىسسىسى ئاتا - بوۋىلىرىنى ھەقىقەتنىڭ مەنبەسى قىلىپ كۆرسىتىدىغان چۈشەنچىگە « ئاتىلارمۇ خاتالىشىدۇ » جاۋابىنى بېرىشنى مەقسەت قىلماقتا.
ۋەھىينىڭ نازىل بولۇش جەريانىدا بەش ۋاقىت نامازغا دالالەت قىلىدىغان تۇنجى ئايەتلەر بۇ سۈرىدە تىلغا ئېلىنغان:
فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آَنَاءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَى (130)
« (ئى مۇھەممەت!) سەن ئۇلارنىڭ سۆزلىرىگە سەۋر قىلغىن، سەن كۈن چىقىشتىن ئىلگىرى ۋە كۈن پېتىشتىن بۇرۇن(ناماز ئۆتەش ئارقىلىق) رەببىڭنى مەدھىيەلەپ ئۇلۇغلىغىن، كېچىلەردە ۋە كۈندۈزنىڭ دەسلەپكى ھەم ئاخىرقى ۋاقىتلىرىدا(يەنە ناماز ئوقۇش ئارقىلىق) رەببىڭنى ئۇلۇغلىغىن، ئۈمىدكى، خۇرسەنلىككە ئېرىشكەيسەن» ( 130 ).
ئالدى بىلەن شۇنى ئېيتىش كېرەككى، قۇرئاندا تەسبىھ ئەمرى ۋاقىت شەرتى بىلەن بىرلىكتە كەلسە، شۈبھىسىزكى نامازنى بىلدۈرىدۇ. بۇنىڭ مىساللىرى كۆپ. ئايەتتە ۋاقىت مۇنداق بەلگىلەنگەن:
1. كۈن چىقىشتىن بۇرۇن
2. كۈن پېتىشتىن بۇرۇن
3. كېچىنىڭ بەزى ۋاقىتلىرىدا
4. ۋە 5 . كۈندۈز ۋاقىتلىرىدا. بۇ سۈرىنىڭ ھەزرىتى ئۆمەرنىڭ ھىدايىتىگە ۋەسىلە بولغان سۈرە ئىكەنلىكى نەزەردە تۇتۇلغاندا، بەش ۋاقىت نامازغا دالالەت قىلغان بۇ ئايەتنىڭ پەيغەمبەرلىكنىڭ 5 - ياكى 6 - يىلىدا نازىل بولغانلىقى مەلۇم بولماقتا.
سۈرە يارىتىلىش مەقسىتىگە مۇۋاپىق بىر ھاياتنى روياپقا چىقىرىش ۋەزىپىسى تاپشۇرۇلغان ئىنسانغا ۋەھىينىڭ « ئىلاھىي قۇرۇلۇش ( شەكىللەندۈرۈش، بەرپا قىلىش ) لاھىيىسى » ئىكەنلىكىنى ئەسلىتىدۇ. شۇڭا، سۈرىدە بىر - بىرىگە زىت بولغان زىكر ( ئەسلەش ) ۋە نىسيان ( ئۇنتۇش ) ئۇقۇمى كۆپ ئىشلىتىلىدۇ ( 3، 14، 34، 42، 44، 52، 88، 99، 113، 115،124 - ئايەتلەر ).
رەسۇلۇللاھنىڭ يېقىنلىرى تۆۋەندىكى ئايەت نازىل بولغاندىن كېيىن، رەسۇلۇللاھ ئات ۋە قىزىل تۆگە قاتارلىق بۇرۇندىن تارتىپ ياخشى كۆرىدىغان دۇنيالىقلارغا قارىمايدىغان، ئۇچراپ قالسا ئۇلارغا قارىماستىن يەرگە قاراپ ئۆتۈپ كېتىدىغان بولغانلىقىنى ئېيتىشىدۇ:
وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى (131).
« بىز (كاپىرلاردىن) بىر تۈركۈمىنى بەھرىمەن قىلغان دۇنيانىڭ نېمەتلىرى ۋە زىبۇزىننەتلىرىگە سەن كۆز قىرىڭنى سالمىغىن، بىز بۇنىڭ بىلەن ئۇلارنى سىنايمىز، رەببىڭ ساڭا ئاتا قىلغان رىزىق ئەڭ ياخشىدۇر ۋە ئەڭ مەڭگۈلۈكتۇر» ( 131 ).
