(مەككىدە نازىل بولغان، 98 ئايەت)
ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرىدە ھەزرىتى مەريەم ۋە ئوغلى ئەيسانىڭ تۇغۇلىشى ھەققىدە تەپسىلىي توختالغانلىقى ئۈچۈن « مەريەم » ئىسمى بىلەن ئاتالغان.
قۇرئاندا مەيلى ئوچۇق ياكى ئىما شەكلى بىلەن بولسۇن، قۇرئان ۋەھىي بىۋاستە نازىل قىلىنغان مۇھەممەت ئەلەيھىسسالامنىڭ ئانىسى ھەققىدە بىرمۇ ئايەت يوق. ئەمما، ئەيسا ئەلەيھىسسالامنىڭ ئانىسى ھەزرىتى مەريەم ھەققىدە 98 ئايەتلىك ئۇزۇن بىر سۈرە ئورۇن ئالغان. ئۇنىڭ سىرتىدا باشقا سۈرىلەردىمۇ نەچچە ئون ئايەتتە بۈۋى مەريەم ھەققىدە توختالغان. پەقەت بۇنىڭ ئۆزىلا، ۋەھىي مەنبەسىنىڭ مۇھەممەت ئەلەيھىسسالامنىڭ ئىنسانى كىملىكىدىن مۇستەقىل ئىكەنلىكىنىڭ ئېنىق دەلىلى. قۇرئاندا، مۇھەممەت ئەلەيھىسسالامنىڭ شەخسىي ھاياتىدىكى خۇشاللىق ياكى قايغۇسىغا مۇناسىۋەتلىك بىرمۇ ئايەت تاپقىلى بولمايدۇ. مانا بۇ نۇقتا كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ.
بۇ سۈرە مەككىدە نازىل بولغان بولۇپ، مەلۇم بولغان رىۋايەتلەرگە قارىغاندا ھەبەشىستانغا ھىجرەت قىلغان مۇھاجىرلارنىڭ رەئىسى، مۇھەممەت ئەلەيھىسسالامنىڭ تاغىسىنىڭ ئوغلى جەفەر بىننى ئەبۇ تالىپ ھەبەشىستان ھۆكۈمدارىغا مەريەم سۈرىسىنىڭ بىر قىسمىنى ئوقۇپ بەرگەن. بۇ تارىخىي مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، سۈرە پەيغەمبەرلىكنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا نازىل بولغانلىقىنى مۆلچەرلەشكە بولىدۇ.
قۇرئان، نازىل بولغان تىلدىكى ئەڭ يۇقىرى ئەدەبى تېكىست. لېكىن، قۇرئاننى بىر ئەدەبى ئەسەر دەپ قاراشقا بولمايدۇ. چۈنكى، قۇرئاننىڭ قىممىتى ۋە كۈچىنى ئەدەبىيلىكىدىن ئەمەس، ئەبەدىيلىكىدىن ئالىدۇ. قۇرئاندا ئەدەبىي ئەسەرلەردە كۆرۈلىدىغان ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنىڭ ھەممىسى ئىشلىتىلگەن بولۇپ، قۇرئاننى « مەجازنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسى » دېيىشكە بولىدۇ. قۇرئاندا ئوخشىتىش، ئىستىئارە، كىنايە(مېتافور) قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەر ئىشلىتىلگەن. قۇرئاندا ئەدەبىياتنىڭ بۇنچە يۇقىرى سەۋىيەدە ئىشلىتىلىشى ئىلاھىي ۋەھىيلەرنىڭ ئومۇمىي ماھىيىتىگە مۇۋاپىق بولۇپ، ھەر دەۋرنىڭ پەيغەمبىرى ئۆز دەۋرىدە ئەڭ تەرەققىي قىلغان ئىلىم ۋە سەنئەتكە خىرىس قىلىدىغان سەۋىيەدە قوراللاندۇرۇلغان ھالدا ئەۋەتىلگەن. مۇھەممەت ئەلەيھىسسالام ياشىغان دەۋر ۋە جەمئىيەتتە شېئىر ۋە باشقا تۈردىكى ئېغىز ئەدەبىياتى ئەڭ تەرەققىي قىلغان ۋە تەسىر كۈچى يۇقىرى بولغان بىر دەۋر ئىدى. شېئىرلار ئىچىدە تاللانغان ئەڭ ياخشى شېئىرلار كەبىنىڭ تاملىرىغا ئېسىلاتتى. قۇرئان، شېئىرنى « بۇت »نىڭ ئورنىغا، شائىرنى شاماننىڭ ئورنىغا قويغان مۇشرىك مەككىگە بالاغىتى بىلەن ھەيۋە قىلغانىدى. قۇرئان ئەدەبىيات نۇقتىسىدىن شېئىرغا ياكى نەسىرگە ئوخشىمايدىغان بولۇپ، ئۆزىگە خاس بىر ئۇسلۇبقا ئىگە. قۇرئان ئۆزىمۇ ئۆزىنىڭ شېئىر ئەمەسلىكىنى تەكىتلەيدۇ. قۇرئان قۇلىقى شېئىرغا كۆنۈپ قالغان چۆل ئەرەبلىرىگە قۇرئاننى ئاڭلىغان ھامان سەجدە قىلدۇرغىدەك دەرىجىدە بالاغەتنى ئىشلىتىدۇ.
قۇرئاندا ئىچكى خىتاب بىلەن ئىنسان دىلىنىڭ ئەڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا خىتاب قىلىدىغان رەھمان ۋە مەريەمدىن ئىبارەت ئىككى سۈرە بار. مەريەم سۈرىسىدە « رەھمان » كەلىمىسى 16 قېتىم تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، ئىچكى خىتاب نۇقتىسىدىن رەھمان سۈرىسى بىلەن ئوخشاش ئالاھىدىلىككە ئىگە. قۇرئاندىكى ئىچكى خىتاب سۇنىڭ شىلدىرلىشىغا، شامالنىڭ پىچىرلىشىغا ئوخشايدىغان بولۇپ، ئۇنىڭ چاقىرىقى قەلبتىن قۇلاق سالغۇچىنىڭ قەلب دۇنياسىنىڭ ئەڭ ئىچكى بۇلۇڭلىرىغا يېتىپ بارىدۇ. كىشىنى ئۆزىگە جەلپ قىلىدۇ.
سۈرە ھەزرىتى يەھيا بىلەن دادىسى ھەزرىتى زەكەرىيا، ھەزرىتى ئەيسا بىلەن ئانىسى ھەزرىتى مەريەم ۋە ھەزرىتى ئىبراھىمنىڭ ھايات ھېكايىسىنى چۆرىدىگەن ھالدا بىر قىسىم ۋەقەلەرنى بايان قىلىدۇ. بۇ ئارقىلىق قۇرئان ۋەھىينىڭ خىتاب قىلىنغۇچىلىرى بولغان مۆمىنلەرگە تەسەللى بېرىدۇ. ئىمانى سەۋەبلىك يۇرتىنى تەرك ئېتىشكە مەجبۇر بولغان ھەزرىتى ئىبراھىم، قۇرئان ۋەھىي نازىل بولۇش جەريانىدا تۇنجى قېتىم بۇ سۈرىدە تىلغا ئېلىنىدۇ. سۈرە رەسۇلۇللاھ بىلەن ئۇنىڭغا ئەگەشكەن مۆمىنلەرنىڭ شەخسىيىتىنى شەكىللەندۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ.
سۈرىنىڭ بىرىنچى قەھرىمانى زەكەرىيا ئەلەيھىسسالام بولۇپ، ئۇ ئىبادەتگاھنىڭ سادىق ۋە تەقۋادار خىزمەتچىسى، مەريەمنىڭ ھاممىسى ئېلزابىتنىڭ ئېرى، ھەزرىتى يەھيانىڭ دادىسى، ئىمران ئائىلىسىنىڭ رەئىسى ئىمراننىڭ باجىسى، مەريەمنىڭ ئانىسى ھاننەنىڭ قېيىنئاكىسى ۋە ئاتاق ( قۇربانلىق -نەزىر ) قىلىنغان بىغۇبار مەريەمنىڭ ئىبادەتگاھتىكى ھامىيسى ئىدى. ئۇ ئوغلى يەھيا بىلەن بىرلىكتە جېنىنى ئاللاھقا شاھىت قىلىپ شېھىت بولغان پەيغەمبەرلەر ئارىسىدىن ئورۇن ئالغان. يەھۇدىيلار ئۆز ئىچىدىن چىققان بۇ پەيغەمبەرنى دەۋىتى سەۋەبلىك خورلىغان ۋە ئاخىرىدا ئۆلتۈرىۋەتكەنىدى. رەببى بۇ سۈرىنى ئۇنىڭغا ھەدىيە قىلغانىدى:
ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا
« بۇ، رەببىڭنىڭ بەندىسى زەكەرىياغا قىلغان شەپقىتىنىڭ بايانىدۇر » ( 2 ).
ھەزرىتى زەكەرىيانىڭ پەرزەنتى يوق بولۇپ، ئاللاھ تەئالا ئۇنى بۇ ئارقىلىق ئېمتىھان قىلغانىدى. ئۆزىنىڭ يېشى چوڭىيىپ قالغان، ئايالى تۇغماس ئىدى ( 5 ). مەريەمنىڭ ئېھتىياجى سەۋەبلىك يېنىغا كىرىپ چىققان ۋاقىتتا، ئاللاھ تەئالاغا بېغىشلانغان نەزىر-مەريەمنىڭ ئىلاھىي ئىكرامغا نائىل بولغانلىقىغا شاھىت بولىدۇ. بۇنىڭغا ھەۋىسى كېلىدۇ ۋە رەببىدىن ئۆزىگە بىر پەرزەنت تىلەيدۇ. بۇ دۇئاسىنى قىلغاندا چىن يۈرىكىدىن رەببىگە مۇناجات قىلىدۇ، ھەم « رەببىم! مەن ساڭا دۇئا قىلىپ ھېچقاچان رەت قىلىنمىدىم » ( 4 ) دەيدۇ. ئۇ ئۆزىدىن كېيىن داۋاسىنى داۋاملاشتۇرىدىغان بىر پەرزەنتكە ئىگە بولۇشنى ئارزۇ قىلغانىدى. يەنى، ھەزرىتى زەكەرىيا دۇنياۋىي مەقسەت ئۈچۈن ئاللاھتىن پەرزەنت تىلىمىگەن بولۇپ، بۇنىڭ چىن قەلبىدىن قىلغان دۇئاسىغا مۇنداق جاۋاب بېرىلگەنىدى:
يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا
«( پەرىشتىلەر ئارقىلىق ): ئى زەكەرىيا! بىز ھەقىقەتەن ساڭا يەھيا ئىسىملىك بىر ئوغۇل بىلەن خۇش خەۋەر بېرىمىز، ئىلگىرى ھېچ ئادەمنى ئۇنىڭغا ئىسىمداش قىلمىغانىدۇق » ( 7 ).
زەكەرىيا دۇئا قىلغان، ئاللاھ ئۇنىڭ بۇ سالىھ دۇئاسىنى قوبۇل قىلغانىدى.
دۇئانىڭ قوبۇل قىلىنغانلىق خەۋىرىنى ئەڭ ئىشەنچلىك مەنبەدىن ئالغان زەكەرىيا بۇ خەۋەرنى ئالا-ئالماي، ئىختىيارسىز بۇ سۇئالنى سورىغان:
قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا
« رەەبىم! ئايالىم تۇغماس، مەن قېرىپ مۈكچىيىپ كەتكەن تۇرسام، مېنىڭ قانداقمۇ ئوغلۇم بولسۇن؟ » ( 8 ).
بۇ يەردە ئىككى نۇقتا بار. بىرىسى قەلب، يەنە بىرسى ئەقىل. دۇئا قەلبتىن چىققانىدى. دۇئا قەلبنىڭ ئاللاھ بىلەن سۆزلىشىشى، شۇنداق ئەمەسمۇ؟ ھەزرىتى زەكەرىيامۇ ئاللاھ تەئالا بىلەن قەلبى ئارقىلىق سۆزلەشكەن ۋە دۇئاسى قوبۇل بولغانىدى. ئۇ ئاللاھ تەئالادىن پەرزەنت تىلىگەندە ئۆزىنىڭ قېرىپ مۈكچىيىپ قالغان، ئايالىنىڭمۇ تۇغماس ئىكەنلىكىنى ناھايىتى ئوبدان بىلەتتى ۋە بۇ ھەقىقەتنى ئۆزىمۇ بايان قىلغانىدى. بۇ ھەقىقەتنى بىلىپ تۇرۇپ، يەنىلا ئاللاھ تەئالادىن پەرزەنت تىلىگەنىدى. دۇئاسى قوبۇل بولغاندا نېمە ئۈچۈن « ئايالىم تۇغماس، مەن قېرىپ مۈكچىيىپ كەتكەن تۇرسام، مېنىڭ قانداقمۇ ئوغلۇم بولسۇن؟» » دەپ سورىدى؟ مانا بۇ نۇقتىدا ئەقىل ئۆزىنى كۆرسەتكەنىدى. ھەزرىتى زەكەرىيا دۇئانى چىن دىلىدىن قىلغان، سۇئالنى ئەقىل نۇقتىسىدىن سورىغانىدى. مانا بۇ ئىككى نۇقتا ئارىسىدا ناھايىتى چوڭ پەرق بار. بۇ پەرقنى چۈشەنمىگەن ۋاقىتتا، بىر-بىرىگە زىتتەك كۆرۈنگەن بۇ ئىككى نۇقتىنى ھەرگىزمۇ چۈشەنگىلى بولمايدۇ.
سۈرىنىڭ ئىككىنجى قەھرىمانى يەھيا ئىدى. خىرىستىيانلار ئۇنى « چۆمۈلدۈرگۈچى يەھيا» دەپ ئاتىسىمۇ، بىز ئۇنى « تەھارەتچى يەھيا » دەپ چۈشەنسەك بولىدۇ. چۈنكى، ئۇ بارلىقىنى پاك بىر جەمئىيەت ۋە پاك بىر دۇنيا ئۈچۈن پاك شەخسىيەتنىڭ قولغا كەلتۈرۈلىشىگە بېغىشلىغانىدى. ئۇنىڭ بۇ پاكلىقىغا جىسمى پاكلىقىمۇ كىرەتتى. ئۇ سۇنى بەدەننىڭ پاكلىقى ئۈچۈن، ئىبادەتنى ئەخلاقنىڭ پاكلىقى ئۈچۈن، ھېچقانداق دۇنياۋى بايلىققا ئىگە بولماسلىقنى مالنىڭ پاكلىقى ئۈچۈن، ۋەھىينى قەلبنىڭ پاكلىقى ئۈچۈن ئىشلەتكەنىدى.
ئۇنىڭ ئىسمىنى ئاللاھ قويغانىدى ( 7 ). يەھيا « دائىم ياشايدىغان » مەنىنى بىلدۈرىدىغان بىر پېئىلدۇر. لېكىن، پېئىل بۇ يەردە ئىسىم بولغانىدى، ھەمدە بۇ ئىسىمنى ئاللاھ تەئالا ئۆزى بەرگەنىدى. يەھيا گۇناھقا چۆمگەن ئىنسانلار جەمئىيىتىدىن ئايرىلىپ چۆلدە ياشىغان، ئۆز جامائىتىنى قۇرغان، ئۇلارنى يەھۇدىيلەشكەن ئىسرائىل ئەۋلادلىرىنىڭ كىرلىرىدىن يىراق تۇتقان، مەريەمنى ۋە ئۇنىڭ قۇچىقىدىكى بالىسنى ھىمايە قىلغانىدى.
ئىسمى « دائىم ياشايدىغان » بولغان يەھيانىڭ ئاقىۋىتى قانداق بولدى؟
زالىم ھېرودەس، ئۆز سىڭلىسى بىلەن توي قىلىشىغا پەتىۋا بەرمىگەنلىكى ئۈچۈن، ئۇنى ھاياتىنىڭ باھارىدا بوغۇزلاپ كاللىسىنى ئېلىپ ئاشىقىغا ھەدىيە قىلغانىدى.
ئۇ دائىم ياشايتتىغۇ؟
شۇنداق، ئۇ دائىم ياشىدى. لېكىن، ياشاشتا بىز بىلىدىغان مەنىدە ياشىمىدى. ئاللاھ بەرگەن مەنىدە ياشىدى. دائىم ياشىدى، ياشاۋاتىدۇ ۋە ياشايدۇ. دۇنيا مەۋجۇت بولغان مۇددەتچە ياشاشنى داۋاملاشتۇرىدۇ. مانا بۇ ئايەتلەر ، بۇ قۇرلار ئۇنىڭ دۇنيادىمۇ ياشاۋاتقانلىقىنىڭ دەلىلى. ئاخىرەتتە بولسا ئۇ ئەڭ ياخشىلار قاتارىدا ياشايدۇ.
مەزكۇر سۈرىنىڭ ئۈچىنچى قەھرىمانى سۈرىگە ئىسمى بېرىلگەن مەريەم ئىدى. مەريەمنىڭ ھاياتىغا مۇناسىۋەتلىك بەزى مەلۇماتلار ئالىئىمران سۈرىسى 34 - ئايىتىدىن باشلانغان بۆلەكتە بايان قىلىنىدۇ. بۇ سۈرىدە بۈۋى مەريەمگە مۇناسىۋەتلىك بايانلار ئالىئىمران سۈرىسىدىكى بايانلارنىڭ داۋامىغا ئوخشاپ قالىدۇ. بۇ سەۋەبتىن بۈۋى مەريەمنىڭ ھاياتىنى ئوقۇغاندا، ئالدى بىلەن ئالىئىمران سۈرىسىدىكى مۇناسىۋەتلىك ئايەتلەرنى، ئاندىن مەريەم سۈرىسىنىڭ بۇ ئايەتلىرىنى ئوقۇش كېرەك.
بۈۋى مەريەمنىڭ ئەيساغا ھامىلە بولۇشى ۋە ئۇنى دۇنياغا كەلتۈرىشى بۇ سۈرىدە تەپسلى بايان قىلىنغان ( 18-29).
سۈرىدە بۈۋى مەريەم ئىپپەتنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، ئۇنىڭغا چاپلانغان تۆھمەتلەر كەسكىنلىك بىلەن رەت قىلىنغان. بۇ ئايەتلەرنى ئوقۇغاندا، بالا دېگۈدەك ياشتىكى بىر قىزنىڭ قانداق ئېغىر كۈنلەر بىلەن سىنالغانلىقىغا شاھىت بولىمىز. بۇ شۇنداق ئېغىر ئېمتىھان بولۇپ، بۇ كىچىك قىزغا ناھايىتى ئېغىر كەلگەن ۋە ئاخىرىدا بۈۋى مەريەمنى مۇنداق دېگۈزىۋەتكەنىدى:
« كاشكى مەن بۇنىڭدىن ئىلگىرى ئۆلۈپ كەتكەن بولسامچۇ! ئۇنتۇلۇپ كېتىلگەن بىرى بولسامچۇ!» » ( 23 ).
« ھەر قىيىنچىلىقتىن كېيىن بىر ئاسانلىق باردۇر » ئايىتىنىڭ سىرى تەجەللى قىلىدۇ مەريەمنىڭ ھاياتىغا. بىر بىغۇبارنىڭ ئىپپىتىگە قارىتىلغان ئەڭ ئېغىر ئەيىپلەش بىر تەرەپتە، يەر يۈزىنىڭ ئەڭ ئۇلۇغۋار ۋەقەسىگە ۋەكىللىك قىلغان ئەيسانىڭ مۆجىزىۋى تۇغۇلۇشى يەنە بىر تەرەپتە تۇرماقتا ئىدى. ئېمتىھان قانچە ئېغىر بولسا، ئۇنىڭ مۇكاپاتىمۇ شۇنىڭغا ماس ھالدا چوڭ بولىدۇ.
مەريەم تۇغۇت جەريانىدا تارتقان ئازاب بۇ سۈرىدە تەپسىلى بايان قىلىنغان. ئەسلىدە بۇ نۇقتىدا، مەريەممۇ ھەر ئانىغا ئوخشاش تۇغۇت ئازابىنى تارتىپ يەڭگىدى، دېيىلگەنىدى. يەنى بۈۋى مەريەمنى ۋە ئەيسا ئەلەيھىسسالامنى ھەددىدىن زىيادە ئۇلۇغلاپ چەكتىن ئاشماڭلار! ئاللاھ ئۇلارنى قويغان ئورۇن، ئۇلار ئۈچۈن پەخىرلىنىشكە يېتىپ ئاشىدۇ!
مەريەم سۈرىسىنىڭ تۆتىنجى قەھرىمانى ھەزرىتى ئەيسا بولۇپ، ئالىئىمران سۈرىسى بىلەن قوشۇپ ئوقۇلغاندا، ئەيسا، ئۈچ نەسىلنىڭ ئاللاھقا بېغىشلاش جەريانىنىڭ نەتىجىسى بولۇپ ئالدىمىزغا چىقماقتا. سۈرىدە سۆز ھەزرىتى ئەيسا ئۈستىدىن مەزھەبلەرنىڭ باتىل سۈركىلىشلىرىگە كېلىپ توختايدۇ. ئەسلىدە بۇ ئارقىلىق ئۈممىتى مۇھەممەتكە: خىرىستىيانلار ئەيسانى ئۇلۇغلاپ ئىلاھلاشتۇرغاندەك،سىلەرمۇ پەيغەمبىرىڭلارنى ئۇلۇغلاپ ئىلاھلاشتۇرۇۋالماڭلار!، دەپ خىتاب قىلىدۇ.
ھەزرىتى يەھيا ۋە ھەزرىتى يەھيا ئۆرنىكى ئارقىلىق رەسۇلۇللاھقا ئاللاھنىڭ ئەڭ بۈيۈك ئىمكان ئىكەنلىكى يەنە بىر قېتىم ئەسلىتىلىدۇ:
« ئاللاھ بىرەر ئىشنى قىلماقچى بولسا، ئۇنىڭغا <ۋۇجۇدقا كەل> دەيدۇ-دە، ئۇ دەرھال ۋۇجۇدقا كېلىش باسقۇچىغا ئۆتىدۇ » ( 35 ).
ئاندىن سۈرىدە ھەزرىتى ئىبراھىمنىڭ دادىسىغا قىلغان نەسىھەتلىرى بايان قىلىنغان ( 41 - 50 ). پەرزەنتلەر دادىسىنى توغرا يولغا چاقىرالمايدۇ دەپ كىم شۇنداق دەيدۇ؟ پەرزەنتلەر دادىسىغا نەسىھەت قىلالمايدۇ دەپ كىم ئېيتالايدۇ؟ بۇنداق دېگۈچىلەرنى ئايەتلەر رەت قىلماقتا. ئەمما، بۇت ياسىغۇچى ئاتا ئوغلىنىڭ سۆزىگە قۇلاق سالمىغانىدى. بۇ يەردە: پەرزەنتىڭ پەيغەمبەر بولغان تەقدىردىمۇ ساڭا بىر پايدىسى يوق. ئاتا پەقەت ئۆزىنىڭ تاللىشى بىلەن ئۆز ھىدايىتىنى تاپىدۇ. ئەگەر ھىدايەت ئىنسانلارنىڭ ئىختىيارلىقىدىن ئۆز ئالدىغا بولىدىغان بولسا ئىدى، پەيغەمبەرلەر ئۆز ئاتىسى ۋە ئوغۇللىرىغا ئۇنى ھەدىيە قىلاتتى. ئەمما، بۇنى قىلالمىدى، دېيىلمەكتە.
سۈرىدە ھەزرىتى مۇسانىڭ تۇر تېغىدا ۋەھىي ئېلىشى، ھەزرىتى ئىسمائىلنىڭ ۋەدىسىگە ۋاپا قىلىدىغان بىرى ئىكەنلىكى، ھەزرىتى ئىدرىسنىڭ راستچىل بىرى ئىكەنلىكى بايان قىلىنىدۇ ( 51 - 57 ). بۇ تىلغا ئېلىنغان پەيغەمبەرلەردىن كېيىن، ئۇلارنىڭ يولىنى داۋاملاشتۇرغان خەيرۇل خەلەف(ئەڭ ياخشى ئورۇنباسار) نەسىللەر بايان قىلىنىدۇ ( 58 ).
ئاندىن بۇ ئايەتلەردىن كېيىن، ئۇلارنىڭ خەيرلىك مىراسىغا خىيانەت قىلغان بىر تۈركۈم كىشىلەر ھەققىدە توختۇلۇپ: « ئۇلاردىن كېيىن ئۇلارنىڭ ئورنىنى باسقانلار نامازنى تاشلاپ قويۇشتى، شەھۋەتلىرىنىڭ كەينىگە كىرىپ كېتىشتى » ( 59 ) دەيدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدىن خاتالىقىدىن قايتىپ توۋا قىلغانلارغا جەننەت بىلەن خۇش خەۋەر بېرىلىدۇ ( 60 - 63 ). سۈرىدە ئاللاھنىڭ ئىزچىل ھالدا « رەھمان » سۈپىتى بىلەن تىلغا ئېلىنىشىنىڭ بىر سەۋەبى بۇ بولسا كېرەك.
ئاندىن ئاخىرەت بىلەن مۇناسىۋەتلىك بۆلەكتىن كېيىن، سۆز ۋەھىينىڭ چاقىرىقىغا كېلىپ توختايدۇ. پۇرسەت قولدا بار ۋاقىتتا بۇ چاقىرىققا قۇلاق سېلىش كېرەك.
سۈرىدە ئاللاھ تەئالا ئىزچىل ھالدا « رەھمان » سۈپىتى بىلەن تىلغا ئېلىنىدۇ.
ياخشىلارنى ئىلاھلاشتۇرىۋېلىش، ھەم ياخشىلارغا ھەم ئۇلارنىڭ ياخشىلىقىغا خىيانەت قىلغانلىق بولىدۇ. بۇ ئايەت خىيانەتنىڭ كېلىپ چىقىش سەۋەبىنى مۇنداق بايان قىلىدۇ:
« بۇنداقلار ئۆزلىرىگە تايانچ ۋە نوپۇز ئېلىپ كېلىدۇ دەپ ئاللاھتىن باشقىسىنى ئىلاھلاشتۇرىدۇ » ( 81 ).
قۇرئاننىڭ ئەڭ سەر خىل ئايەتلىرىدىن بىرىسى بۇ مەسىلە مۇناسىۋىتى بىلەن بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان:
لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا (89) تَكَادُ السَّمَوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا (90)
« (ئى كاپىرلار!) سىلەر ھەقىقەتەن قەبىھ بىر سۆزنى قىلدىڭلار (89). بۇ سۆزنىڭ (قەبىھلىكىدىن) ئاسمانلار پارچىلىنىپ ، يەر يېرىلىپ، تاغلار يىقىلىپ چۈشكىلى تاس قالدى (90) »
سۈرىنىڭ ئاخىرىدا ئەبەدى مۇھەببەتنىڭ ئەبەدىي مەۋجۇت بولۇپ تۇرغۇچى ئاللاھ تەئالا بەخش ئەتكەن بىر مۇھەببەت ئىكەنلىكى تۆۋەندىكى ئايەتتە بايان قىلىنغان:
إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا
« ئىمان ئېيتقان ۋە ياخشى ئىشلارنى قىلغانلارغا چەكسىز مېھىر - شەپقەتلىك(ئاللاھ) ھەقىقەتەن ئۆزئارا مېھىر - مۇھەببەت پەيدا قىلىدۇ » ( 96 ).
ئاللاھ تەئالانى ئىزچىل ھالدا « رەھمان » سۈپىتى بىلەن تىلغا ئالغان سۈرىنىڭ ئەسلىدە « رەھمان » پەيدا قىلغان مۇھەببەت تىلغا ئېلىنغان ھالدا ئاخىرلىشىشى، ئۇنى « رەھمەت سۈرىسى » دەپ ئاتىشىمىز ئۈچۈن يېتەرلىك دەلىل بولالايدۇ.
