ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە ھىجر ئىسمىنى 80 - ئايىتىدىن ئالغان.
ھىجر « قورام تاشلىق جاي » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، تارىخى مەنبەلەردە قەدىم زامانلاردىن تارتىپ سەمۇد قوۋمى ياشىغان جاي ئىكەنلىكى كۆرسىتىلگەن. بۇ رايون قورام تاشلار بىلەن قاپلانغان بولۇپ، ۋولقان پارتلىشى بىلەن شەكىللەنگەن. بۇ جاي باشتىن ئاياغ بىناكارلىققا قولايلىق غايەت چوڭ قورام تاشلار بىلەن قاپلانغانلىقتىن بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان. بۇ قورام تاشلار شۇنداق چوڭ بولۇپ، ئۇزۇنلىقى 1500 مېتىر، كەڭلىكى 700 مېتىر، ئېگىزلىكى 100 مېتىر ئەتراپىدا. باشقا بىر ئىزاھاتقا قارىغاندا، شەھەر قورام تاشلار ئويۇپ بىنا قىلىنغانلىقتىن ھىجر دەپ ئاتالغان. بۇ قورام تاشلار شەھىرى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان ھەشەمىتى بىلەن كۈنىمىزدىمۇ مەۋجۇدلىقىنى ساقلاپ كەلمەكتە. بۇ قورام تاش شەھىرىنىڭ ھالاك قىلىنغان ئاھالىسى كۈنىمىزدە سالىھنىڭ كەنتلىرى مەنىسىدىكى مەدائىنى سالىھ دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ جاي مەدىنىدىن 400 كىلومېتىر يىراقلىقتا بولۇپ، بۈگۈنكى سەئۇدىي ئەرەبىستان تېرىتورىيىسى ئىچىدە ئورۇن ئالماقتا.
سەمۇد، بەھەيۋەت مەۋجۇدلىقى ۋە پاجىئەلىك ئاقىۋىتى بىلەن ئەرەب يېرىم ئارىلى خەلقىنىڭ خاتىرىسىدە يەر ئالغان بولۇپ، گۈللەنگەن بىر مەدەنىيەتكە ۋەكىللىك قىلاتتى. ئۇلار مەزكۇر رايونغا چۈشكەن ھۆل - يېغىن مىقدارىنىڭ چەكلىك بولۇشىغا قارىماي، بىر سۇ مەدەنىيىتى بەرپا قىلغان، كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان سۇ يوللىرى ۋە سۇنى ياخشى ساقلايدىغان سۇ ئامبارلىرىنى بەرپا قىلغانىدى. سەمۇد، « ئاز سۇ » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.
بۇ سۈرىنىڭ قۇرەيش بايقۇتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلى ياكى ئۇنىڭدىن كېيىنكى مەزگىلدە چۈشكەنلىكى ئېھتىمالغا ئەڭ يېقىندۇر. ئۆتمۈش قوۋملارنىڭ ھالاكىتىنى بايان قىلغان قىىسسەلەر قۇرەيش بايقۇتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلى ياكى ئۇنىڭدىن كېيىنكى مەزگىلدە نازىل بولغان سۈرىلەرنىڭ تىپىك ئالاھىدىلىكى بولۇپ، بۇ ئارقىلىق ئىنكارچىلارنى ئاگاھلاندۇرۇش مەقسەت قىلىنغان. بۇ سۈرىدىمۇ « ئەگەر سىلەرمۇ بۇلارغا ئوخشاش ئىنكار قىلىشتا چىڭ تۇرساڭلار، ئاقىۋىتىڭلار سالىھ قوۋمىنىڭ ئاقىۋىتى بىلەن ئوخشاش بولىدۇ » دېيىلمەكتە.
سۈرىنىڭ تېمىسى، تىلى، ئۇسلۇبى ۋە لىرىك قۇرۇلمىسىدىن مەككىدە نازىل بولغانلىقى ئېنىق نامايەن بولماقتا. بارلىق نوپۇزلۇق ئالىملارنىڭ ھەممىسى سۈرىنىڭ پۈتۈنلەي مەككىدە نازىل بولغانلىقى ھەققىدە ھەمپىكىر.
ھىجر سۈرىسىنىڭ ئانا تېمىسى « ئىنسان » بولۇپ، بۇ سەۋەبتىن ئىنساننىڭ ئېلېمېنتلىق قۇرۇلمىسىغا مۇناسىۋەتلىك بولغان، قۇرئاندا نادىر ئىشلىتىلگەن ئۇقۇملار بۇ سۈرىدە زىچ ھالدا ئىشلىتىلگەن ( 26، 28، 33 ). سۈرىنىڭ كىرىش قىسمىمۇ ئاساسەن بۇ ئانا تېمىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، سۈرە ئىنكار قىلىشتا چىڭ تۇرغانلارنى ئاگاھلاندۇرغان ھالدا باشلانغان. چۈنكى، ئالەملەرنىڭ رەببى ئاللاھ، ئىنساننىڭ ئۆزىنى ئۆزى زايا قىلىۋېتىشىگە رازى ئەمەس. ئىنسان ئاللاھ تەئالانىڭ شاھ ئەسەرى. ئىلاھىي بىر شاھ ئەسەر بولغان ئىنساننىڭ ئۆزىنى زايا قىلىۋېتىشى، ئەسلىدە ئاللاھ تەئالانىڭ ئەجرىنى ئىسراپ قىلىۋەتكەنلىكتىن باشقا نەرسە ئەمەس. سۈرىنىڭ باشلىنىشىدىكى بۇ ئايەتلەر بۇ نەزەر بىلەن ئوقۇلغان ۋاقىتتا، ئىلاھىي شەپقەت ۋە مەرھەمەتنىڭ بىر ئىپادىسىنى ئەكس ئەتتۈرمەكتە:
الر تِلْكَ آَيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْآَنٍ مُبِينٍ (1) رُبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِينَ (2)
ئەلىف، لام، را. بۇ، (ئىلاھىي) كىتابنىڭ ۋە (ھەقىقەتنى) روشەن بايان قىلغۇچى قۇرئاننىڭ ئايەتلىرىدۇر(1). كاپىر بولغان كىشىلەر (قىيامەت كۈنى) «كاشكى بىز(دۇنيادىكى ۋاقتىمىزدا) مۇسۇلمان بولغان بولساقچۇ؟» دەپ ئارزۇ قىلىدۇ(2).
سۈرە ھەر ئىنكارچى قوۋمدەك، مەككە مۇشرىكلىرىنىڭمۇ « پەرىشتە رەسۇل » تەلەپلىرىدىن خەۋەر بېرىدۇ ( 7 ). ئۇنىڭدىن باشقا، ۋەھىينىڭ خاتىرىلەنگەن تەبىئىتى ئىما قىلىنغان ئەل - كىتاب بولۇشىغا ھەم ۋەھىينىڭ سۆز شەكلىدىكى بىر خىتاب بولغان قۇرئان ئىكەنلىكىگە كىشىنىڭ دىققەت نەزىرىنى ئاغدۇرىدۇ. سۈرە بۇ شەكىلدە باشلىنىپ، بىزنى تەبىئىي ھالدا مەزكۇر سۈرىنىڭ سەرخىل ئايىتى بولغان 9 - ئايەتنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىدۇ. بۇ ئايەت، قۇرئاندىكى قۇرئان ۋەھىينىڭ ئاللاھ تەئالانىڭ ھىمايىسى ئاستىدا ئىكەنلىكىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان ئايەتلىرىدىن بىرسىدۇر:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
« شۈبھىسىزكى، زىكىر(يەنى قۇرئان)نى بىز چۈشۈردۇق، ئۇنى ئەلۋەتتە بىز قوغدايمىز » ( 9 ).
نەزىرىمىزنى باشتا ئاسمانغا يۈزلەندۈرگەن بۇ سۈرە، ئۇ يەردە ئاللاھ نىڭ بۈيۈك قۇدرەت ۋە ئەزىمىتىنى كۆرۈشكە بىزنى دەۋەت قىلىدۇ ( 16 ). تېما يەنە ۋەھىينىڭ ھىمايە ئاستىغا ئېلىنغانلىقىدۇر. ئوغۇرلۇقچە قۇلاق موللىسى بولماقچى بولغان ھەر قانداق شەيتان ۋە شەيتانسىمانلار ھەرگىزمۇ ۋەھىيدىن خەۋەردار بولالمايدۇ ( 17 - 18 ). بۇ يەردە دېيىلمەكچى بولغان مەقسەت ناھايىتى روشەن. يەنى، غەيبتىن خەۋەر بېرىدىغانلىقىنى داۋا قىلغان، ئۆزىگە ۋەھىي ياكى ۋەھىيگە ئوخشاش بىر نەرسە كەلگەنلىكىنى ئىما قىلغان ھەر كىم، ھەددىنى بىلمەي چەكتىن ئاشقان ھالدا ئاللاھ ۋە نەبىلەردىن رول تالاشقانلاردۇر. بۇ تۈردىكى ھەر قانداق بىر داۋا مەنىۋىي « ئوغۇرلۇق »تۇر. ئىشنىڭ ئەجەپلىنەرلىك تەرىپى شۇكى، باشقىلارنى ئالدىغان بۇ خىل كىشىلەرنى شەيتان ئالدىغان بولۇشى مۇمكىن. ئالدىنىش بىر ئەخمەقلىق بولغان بولسا، ئالدام خالتىغا چۈشكەنلەرگە ئالدىنىش ئىككى ئەخمەقلىق بولىدۇ.
سۈرىنىڭ داۋامىدا ئىنساننىڭ ئېلېمېنتلىق قۇرۇلمىسى بايان قىلىنىدۇ ( 26 ). ئىنسان كۆرگىلى بولىدىغان ئىرادىلىك مەخلۇقتۇر. ئۇنىڭدىن باشقا، دۇنيا كۆزى بىلەن كۆرگىلى بولمايدىغان ئىرادىلىك مەخلۇقلار بار بولۇپ، قۇرئان بۇلارنىڭ ھەممىسىنى جىن دەپ ئاتايدۇ. دۇنيا كۆزى بىلەن كۆرگىلى بولمايدىغان ئىرادىلىك مەخلۇقلارنىڭ يارىتىلىشىدىن بىز قۇرئان ئارقىلىق خەۋەردار بولىمىز. ئاللاھ ئۇلارنى « كۆيدۈرۈپ تاشلايدىغان، تىل ئىپادىلەشكە ئاجىز كېلىدىغان بىر ئوتتىن » ياراتقان ( 27 ).
ئاندىن بايان خۇددى ئەئراف سۈرىسى 10 - 30 - ئايەتلىرى ئارىسىدا بايان قىلىنغان بەشەرگە روھ پۈۋلىنىپ ئادەمگە ئايلاندۇرۇش ھەققىدىكى قىسسەگە ئوخشاش، سۈرىدە سۆز يەنە ئىنساننىڭ ئېلېمېنتلىق قۇرۇلمىسىغا ئۆتىدۇ ( 28 ). لېكىن، ئەئراف سۈرىسىدىكى بايان بىلەن ھىجر سۈرىسىدىكى باياندا دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك گەۋدىلىك پەرىقلەر بار. ئەئرافتا ئىبلىسنىڭ ئىنسانلارغا مۇسەللەت بولغانلىقى تەپسىلى بايان قىلىنمايدۇ. بىراق ھىجر سۈرىسىدە ئىبلىسنىڭ ئىنسانغا مۇسەللەت بولۇشى كەڭ دائىرىدە بايان قىلىنغان ( 32 - 44 ).
ئىبلىسنىڭ غەلبىسى ئىنسان يول قويغان دائىرە ئىچىدە بولىدۇ. بۇنى تۆۋەندىكى ئايەت بايان قىلماقتا:
إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ
« شۈبھىسىزكى، (ھەقىقىي ئىخلاسمەن) بەندىلىرىمگە سېنىڭ كۈچۈڭ يەتمەيدۇ، پەقەت ساڭا ئەگەشكەن ئازغۇنلار بۇنىڭدىن مۇستەسنا » ( 42 ).
ئىبلىسنىڭ ئېچىنارلىق ھېكايىسىدىن كېيىن سۆز ھالاك قىلىنغان قوۋملارغا كېلىدۇ. ئەسلىدە بۇ، قۇرئان كۆپ ئىشلىتىدىغان بىر ئۇسلۇبنىڭ ئالاھىدىلىكى. بۇ ئارقىلىق « ئىبلىسنىڭ لەشكىرىگە ئايلانغانلارنىڭ پاجىئەلىك ئاقىۋىتىنى بىلمەكچى بولغانلار لۇت قوۋمىنىڭ ( 51 - 77 )، مەديەن ئاھالىسىنىڭ ( 78 - 79 )، ھىجر خەلقىنىڭ ( 80 -84 ) پاجىئەلىك ئاقىۋىتىگە قارىسۇن » دېيىلمەكتە.
بۇ ئەسكەرتىشتىن كېيىن، سۆز ئەسلى ۋە قۇرئان ۋەھىينىڭ تۇنجى خىتاب قىلىنغۇچىسىغا، يەنى رەسۇلۇللاھقا كەلتۈرۈلگەن. بۇ تارىخى ھالاك ئۆرنەكلىرىدىن كېيىن، رەسۇلۇللاھنىڭ يۈرىكىگە سۇ سىپىلىشى كېرەك ئىدى. مانا بۇ تۆۋەندىكى ئايەتلەر رەسۇلۇللاھ ئۈچۈن بىر تەسەللىي ھەدىيەسىدۇر:
فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ (94) إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ (95)
« بۇيرۇلغىنىڭنى ئوچۇق-ئاشكارا ئوتتۇرىغا قويغىن، مۇشرىكلارغا پەرۋا قىلمىغىن(94). سېنى مەسخىرە قىلغۇچىلارغا بىز چوقۇم تېتىيمىز(95). »
بۇ تەسەللىيلەرگە نېمە ھاجەت بار ئىدى؟ سەۋەبى تۆۋەندىكى ئايەتتە:
« ئۇلارنىڭ سۆزلىرىدىن يۈرىكىڭنىڭ سىقىلىۋاتقانلىقىنى بىز ئوبدان بىلىمىز» ( 97 ).
خۇلاسەكالام، سۈرىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان مەسلىلەرنى مۇنداق ئىخچاملاشقا بولىدۇ:
بۇنىڭغا ئوخشاش سۈرىلەردىكىدەك ئىنكارچىلارنى قورقۇتقان بىر ئۇسلۇب بىلەن ۋەھىي، شەرئى تەرىپى بىلەن تەكىتلەنگەن نۇبۇۋۋەت، ئىنسانلارنىڭ كوللىكتىپ ئەقلىنى شەكىللەندۈرگەن تارىخ، ئىنساننىڭ ئەبەدىي ئىستىقبالى بولغان ئاخىرەت، بىر كىتاب سۈپىتىدە تونۇشتۇرۇلغان تەبىئەت ۋە ئىنساننىڭ مۇستەھكەم ئىرادىسى بولغان تەۋھىد بايان قىلىنغان.
ھالاك قىلىنغان مەدەنىيەتلەر ئۆرنەكلىرى ئارقىلىق، خىتاب قىلىنغۇچىلارنىڭ ئەستە تۇتۇش خاتىرىسىنى يېڭىلىغان مەزكۇر سۈرىنىڭ ئانا تېمىلىرىدىن يەنە بىرىسى پەيغەمبەرلىك مۇئەسسەسىدۇر. بۇ دائىرىدە، ۋەھىينىڭ كىشىلىك بەرپا قىلغۇچى فونكىسىيىسىنىڭ ئەڭ تىپىك ئىككى ئۆرنىكى مۇنداق بايان قىلىنغان:
لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ
« ئۇلاردىن بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ بىز بەھرىمەن قىلغان بۇ دۇنيالىق بايلىقلىرىغا كۆز قىرىڭنى سالمىغىن، ئۇلارنىڭ (ئىمان ئېيتمىغىنىغا) قايغۇرمىغىن، مۆمىنلەرنى قانات ئاستىغا ئالغىن » ( 88 ).
وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ
« ساڭا ئۆلۈم كەلگەنگە قەدەر رەببىڭگە بەندىچىلىك قىلغىن » ( 99 ).
