ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە بىرىنچى ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « ئەسر » كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان. « ئەسر » سۆزى « سىقىپ سۈيىنى چىقىرىش، مېغىزىنى ئېلىپ شاكىلىنى تاشلاش » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان پېئىل تومۇرىدىن تۈرلىنىپ چىققان. ئادەتتە چۈش ۋاقتى بىلەن ئاخشام ئارىسىدىكى زامان تىلىمى « ئەسر » دەپ ئاتىلىدۇ. مانا بۇ ۋاقىت ئىشلەيدىغان بىر كىشى ئۈچۈن ھېرىپ ھالىدىن كەتكەن، ئېزىلىپ سۈيى چىققان ۋە بىر كۈنلۈك خىزمىتىنىڭ نەتىجىسى كۆرۈلگەن ۋاقىتتۇر. يۈز يىللىق بىر مەزگىلمۇ « ئەسر » دەپ ئاتىلىدۇ. چۈنكى ئۇ، ئىنساننىڭ ساپاسىنى نامايەن قىلىدىغان ئۈچ ئەۋلادنىڭ ئۆمرىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ. ھېساب كۈنىمۇ « ئەسر » دەپ ئاتىلىدۇ. چۈنكى ئۇ « ھوسۇل » كۈنىدۇر. ئىنساننىڭ قىلمىشلىرى ئۇ كۈنى ئايرىلىدۇ.
سۈرە، دەسلەپكى مەزگىلدىكى مۇسھەب ۋە تەپسىرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكىدە بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان. بۇخارى بۇ سۈرىنى « ۋەلئەسر » دەپ ئاتىغان.
ئەسر سۈرىسى مەككىدە نازىل بولغان دەسلەپكى سۈرىلەردىن بىرى. ھەزرىتى ئوسماننىڭ نۇزۇل تەرتىپىدە ئىنشىراھ - ئادىيات سۈرىسى ئارىسىدا 13 - ئورۇندا يەر ئالغان. سۈرە نازىل بولغان تارىخنى ئېنىق كۆرسىتىش قىيىن. شۇنداقتىمۇ رىسالەتنىڭ 1 - يىلىنىڭ ئاخىرى 2 - يىلىنىڭ باشلىرىدا نازىل بولغان بولسا كېرەك.
سۈرە قۇرئاندىكى ئايەت ھەجىمى جەھەتتىن ئەڭ قىسقا ئۈچ سۈرىدىن بىرى. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۈچ ئايەتتىن تەركىپ تاپقان بولۇپ، ئۇلار كەۋسەر، ئەسر ۋە نەسر سۈرىلىرىدۇر.
ئەسر سۈرىسى ھەجىم جەھەتتىن كىچىك، ئەمما مەنا جەھەتتىن ناھايىتى كەڭ مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ، باش تېمىسى بولسا قۇرئان بەرپا قىلماقچى بولغان ئۆرنەك ئىنسان تىپىنى تەسۋىرلەپ بېرىش. سۈرىنىڭ بالاغەت جەھەتتىن تەڭدىشى يوق. ئىمام شافى، « ئەگەر قۇرئان بۇ سۈرىدىنلا ئىبارەت بولغان بولسا ئىنسانىيەت ئۈچۈن يەنىلا يېتەرلىك بولاتتى » دېگەنىكەن ( ئالۇسى ). بۇ سۈرە بىلەن بەلەد سۈرىسى ئارىسىدا مەزمۇن جەھەتتىن زىچ مۇناسىۋەت بار.
ئابدۇللاھ ب. ھۇسەيندىن نەقىل قىلىنغان بىر رىۋايەت ئەسر سۈرىسىنىڭ تۇنجى قۇرئان نەسلىنىڭ ھاياتىدا تۇتقان ئورنىنى ئەڭ ياخشى شەكىلدە تەسۋىرلەپ بەرمەكتە: « رەسۇلۇللاھنىڭ ساھابىلىرىدىن ئىككى كىشى بىر يەردە جەم بولغاندا بىرىسى يەنە بىرىسىگە ئەسر سۈرىسىنى ئوقۇپ بەرمەستىن ئايرىلمايتتى » ( تەبەرانى ).
« ئوقۇش »نى قۇرئانى مەنىدە چۈشەنگەن ۋاقتىمىزدا، بۇ رىۋايەتتىن مۇنداق مەنا چىقىدۇ: رەسۇلۇللاھنىڭ ساھابىلىرى بىر يەردە جەم بولغاندا بىر - بىرىگە ھەقنى، چىدامچان بولۇشنى تەۋسىيە قىلاتتى ۋە ئۇنى ھاياتىغا تەدبىقلاش ھەققىدە نەسىھەت قىلاتتى. ئۇلارنىڭ بۇنى ھايات شەكلىگە ئايلاندۇرۇشى، « ئەسر سۈرىسنى ئوقۇش » مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ.
سۈرە ئىنساننىڭ سائادىتىنى ياكى پالاكىتىنى ئۆز قولى بىلەن تەييارلايدىغانلىقىنى بايان قىلماقتا. ئىنساننىڭ گۇناھنى زامان، دەۋر، ماكانغا ئارتىپ قويۇپ، ئۆز مەسئۇلىيىتىدىن قېچىشىنى رەت قىلىپ، بۇ باھانىنىڭ قوبۇل قىلىنمايدىغانلىقىنى ئەسكەرتمەكتە.
ياخشىلىقنى بەلگىلىك بىر تارىخىي مەزگىلگە مەھكۇم قىلىپ قويۇپ، ئۆزى ياشاۋاتقان دەۋردە باش كۆتۈرگەن يامانلىقنى « زامان ئاخىرى » دېگەندەك سۆزلەر بىلەن دەۋرگە ئارتىپ قويۇپ، ئۆزىنى ئاقلاش مەنتىقىسىنى رەت قىلماقتا.
خۇلاسىلىگەندە، كارامەت زاماندا ئەمەس، ئىنساندا دېمەكتە.
ئەسىر سۈرىسى بىر ئىلاھى ئۇلتىماتۇم خاراكتېرىگە ئىگە. ئۇ خىتاپ قىلىنغۇچىغا « بۇنچە يۇقىرى سەۋىيەدە پەقەت ئاللاھلا سۆز قىلالايدۇ » دېگۈزىدىغان شەكىلدە خىتاب قىلىدۇ ۋە ۋىجداننى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈش، ئىنسان شەخسىيىتىنى بەرپا قىلىش مەقسىتىدە ۋاقىتنى شاھىت قىلىپ تۇرۇپ سۆز باشلىغان:
وَالْعَصْرِ
« ئەسىر شاھىت بولسۇنكى (1)»
ئاندىن پەقەت ئاللاھلا ئېيتالايدىغان سۆزنى ئېيتقان:
إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ
« ئىنسان چوقۇم زىيان ئىچىدىدۇر » ( 2 - ئايەت ).
ئاندىن زىياندىن خالىي بولغانلارنىڭ ئالاھىدىلىكىنى بايان قىلىنغان:
إِلَّا الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ
« ئىمان ئېيتقان ۋە ياخشى ئىشلارنى قىلغان، بىر-بىرىگە ھەقنى تەۋسىيە قىلىشقان، بىر-بىرىگە چىدامچانلىقنى تەۋسىيە قىلىشقان كىشلەر بۇنىڭدىن مۇستەسنا» ( 3 - ئايەت ).
بۇ ئايەتتە تۆت ئالاھىدىلىك تىلغا ئېلىنغان، يەنى ئىمان ئېيتىش، سالىھ -ياخشى ئىشلارنى قىلىش، ھەقنى ۋە سەبىرنى تەۋسىيە قىلىش. بۇلارنى ئىشىنىش، ياشاش، بەھرىمان بولۇش ۋە بەرداشلىق بېرىش دەپ تەرىپلىسەكمۇ بولىدۇ.
بىرىنچىسى، ئاللاھ نىڭ؛ ئىككىنجىسى، ھاياتنىڭ؛ ئۈچىنچىسى، ئىنساننىڭ؛ تۆتىنجىسى، ھەقىقەتنىڭ ھەققى.
ئالدىنقى ئىككى ئالاھىدىلىك كىشىنىڭ شەخسىيتى بىلەن؛ كېيىنكى ئىككى ئالاھىدىلىك كىشىنىڭ ئىجتىمائي جەمىئىيەتتىكى مەسئۇلىيىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
ئىمان ئېيتىش ئەقىدە، قالغانلىرى ئىش-ھەرىكەت مەسىلىسى بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ نىجاتلىققا ئېرىشىشىنىڭ ئاچقۇچى مانا بۇ تۆت نۇقتىدا ئىپادىلەنمەكتە. ئەكسىچە بولغاندا، ئىنسان ھەقىقەتەن زىيان ئىچىدە بولىدۇ.
يا رەببى بىزنى زىيان ئىچىدە بولغۇچىلار قاتارىدا بولۇپ قېلىشتىن ساقلىغايسەن!