ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە رەھىمدىل ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن (باشلايمەن)
سۈرە بىرىنچى ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « دۈشمەنلىك بىلەن ھۇجۇم قىلغۇچىلار » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « ئادىيات » كەلىمىسى بىلەن ئاتالغان بولۇپ، مەزكۇر ئايەتتە ۋەھىي دۈشمەنلىرىنىڭ ۋەھىيگە بولغان ئۆچمەس دۈشمەنلىكى ئىما قىلىنغان:
« (ئۇرۇشتا) خارتىلداپ يۈگۈرگۈچى ».
بۇ ئايەتتە خىتاب قىلىنغۇچىنىڭ ئەقلىگە ئەڭ باشتا « نېمىگە ھۇجۇم قىلغانلارغا؟ » دېگەن سۇئال كېلىدۇ. بۇ ئېنىقلىغۇچىسى نامەلۇم بولغان سۆزلەر بىلەن باشلىغان سۈرىلەردىن بىرى. « ھۇجۇم قىلغانلار » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « ئادىيات » كەلىمىسىنى « بەدىر ئۇرۇشىدىكى مۆمىن جەڭچىلەرنىڭ ئاتلىرىنى كۆرسىتىدۇ » دېگەنلەرمۇ بولغان. ھەزرىتى ئەلى بۇ چۈشەندۈرۈشنى رەت قىلىپ، « بەدىردە مىقتات ۋە زۇبەيردىن باشقىلارنىڭ ئېتى يوق ئىدى » دەيدۇ.
بەزى مۇپەسسىرلەر « ئادىيات » كەلىمىسى بىلەن « ھاجىلارنىڭ تۆگىسى » كۆزدە تۇتۇلغان دەيدۇ. بۇ سۈرە نازىل بولغان مەزگىلدە ھەج تېخى پەرز بولمىغانىدى. « ئادىيات » بىلەن نېمىنىڭ نەزەردە تۇتۇلغانلىقى ھەققىدە بۇنىڭغا ئوخشايدىغان قاراشلارنى كەلىمىنىڭ مەنىسى رەت قىلماقتا. چۈنكى، كەلىمە « دۈشمەن، دۈشمەنلىك » مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان « ئەدۋ، ئەدۇۋ » سۆز تومۇرىدىن تۈرلىنىپ چىققان. بۇ يەردىن « ھۇجۇم قىلغۇچىلارنىڭ » ۋەھىي دۈشمەنلىرى ئىكەنلىكى ئېنىق ھالدا مەلۇم بولماقتا.
قەدىمقى مۇسھەبلەردە سۈرە بۇ ئىسىم بىلەن ئاتالغان. بەزى مۇپەسسىرلەر بېشىدىكى « ۋاۋ » ھەرپى بىلەن بىرلىكتە ئاتىغان.
سۈرە مەككىدە دەسلەپكى مەزگىللەردە نازىل بولغان سۈرىلەردىن بىرى. ھەزرىتى ئوسمان تەرتىپىدە ئەسىر ۋە كەۋسەر سۈرىسىنىڭ ئارىسىغا تىزىلغان. بۇ شەخسلەرنى نىشان قىلغان ھالدا ئېلىپ بېرىلغان دەۋەت مەزگىلىگە، يەنى رىسالەتنىڭ 2 - يىلىغا توغرا كېلىدۇ.
سۈرىنىڭ ئانا تېمىسى ئاللاھ ۋە ئىنسان ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت بولۇپ، سۈرە خىتاب قىلىنغۇچىنى سەگىتىش مەقسىتىدە « ھەيرانلىق ھېس قىلدۇرۇش » مەنىسىگە ئىگە بولغان قەسەم ۋو ( و ) بىلەن باشلانغان. خىتاب قىلىنغۇچىنىڭ بۇ خىتابلارنى پۈتۈن دىققىتى بىلەن ئاڭلىشى، ئىنسان ۋىجدانىنى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈش ۋە ئاكتىپ ۋىجدان ئىگىلىرىدىن قىلىپ يېتىلدۈرۈش ئۈچۈن مۇشۇنداق قىلغان. سۈرىنىڭ ھەر بىر كەلىمىسى، ھەتتا ھەر ھەرىپى خىتاب قىلىنغۇچىنىڭ قەلبىگە ھېساب كۈنىنى ئۇستىلىق بىلەن نەقىش قىلىپ ئويىدۇ. سۈرىدە بەندىنىڭ بۇ رىئاللىقنى ھەر ۋاقىت ھېس قىلىپ يېتىشى مەقسەت قىلىنغان بولۇپ، ئۇنى كۆرۈپ تۇرغاندەك ئىمان ئېيتىش ئىما قىلىنىدۇ. چۈنكى، ۋىجدان پەقەت بۇ ئارقىلىق ئۆز مەۋجۇتلىقىنى ساقلاپ قالالايدۇ. ئىنسان مانا بۇ سەۋەبتىن ئىنسانلىقىنى ساقلاپ قالالايدۇ:
وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا (1) فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا (2) فَالْمُغِيرَاتِ صُبْحًا (3) فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا (4) فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا (5)
« (ئۇرۇشتا) خارتىلداپ يۈگۈرگۈچى، (تېز چاپقانلىقتىن) تۇياقلىرىدىن ئوت چىقارغۇچى، ئەتىگەندە (دۈشمەن ئۈستىگە) باستۇرۇپ كىرگۈچى، توپا-چاڭ چىقارغۇچى، شۇ توپا-چاڭ بىلەن دۈشمەن توپى ئىچىگە كىرىپ كەتكۈچى ئاتلار بىلەن قەسەمكى (1)-(5). »
سۈرىنىڭ رىسالەتنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا نازىل بولغانلىقى نەزەردە تۇتۇلغاندا، سۈرىنىڭ ئېنىقلىغۇچىسى يوق ھالدا باشلانغان ئالدىنقى بەش ئايىتىنى ئۇرۇشقا مۇناسىۋەتلىك دەپ شەرھىيلىگىلى بولمايدۇ. بۇ ئايەتلەردە كېلەچەكنى ئىشارەت قىلىدىغان بىرەر لەبزى دەلىلمۇ يوق. شۇڭا بۇ ئايەتلەر ۋەھىينى ئىنكار قىلغۇچىلارنىڭ ۋەھىيگە قارىتا تۇتقان غەلىتە مۇئامىلىسىنى ئىپادىلىمەكتە. بۇنىڭ دەلىلى ئارقىدا بايان قىلىنغان شۇ ئايەتلەردۇر:
إِنَّ الْإِنْسَانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ (6) وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِكَ لَشَهِيدٌ (7) وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ (8)
ئىنسان ھەقىقەتەن رەببىگە بەكمۇ تۇزكوردۇر (6). ئۆزىمۇ بۇنىڭغا شاھىد (7). ئۇ مال-دۇنياغا قاتتىق ھېرىسمەندۇر (8). »
دېمەككى، دەسلەپكى بەش ئايەتتە تىلغا ئېلىنغان « تۇز كورلۇق » نىڭ خاراكتېرى -سۈپىتىنى بۇ ئايەتلەر بايان قىلغان بولۇپ، بۇ ئارقىلىق ئاللاھ تەئالانىڭ بەندىلىرى ئۈستىدىكى ھەققىنى ئەسلەتمەكتە ۋە ھېساب كۈنى ئۈچۈن ئاگاھلاندۇرماقتا.
خۇلاسىلىگەندە، ئىنسان ئاللاھ تەئالانى ھەرگىزمۇ ئالدىيالمايدۇ. كۆرۈنۈشتە قانچىلىك سەۋەبنى ئوتتۇرىغا قويۇشىدىن قەتئىينەزەر، ۋىجدانى ئۆزى ئوتتۇرىغا قويغان بارلىق ئۆزىرلەرنى رەت قىلىپ، ھەقنى جاكارلايدۇ: « دىللاردىكى سىرلارنىڭ ئاشكارا قىلىنىشى » ( 10 - ئايەت )، ۋىجداننىڭ زۇۋانغا كىلىپ ھەقىقەتنى ئوتتۇرىغا قويۇشىدۇر.
سۈرە ئاخىرىدا ئاللاھ تەئالانىڭ خەبىر-خەۋەر قىلغۇچى ئىسمىنى تىلغا ئېلىش ئارقىلىق، خىتاب قىلىنغۇچىغا ئاللاھتىن يوشۇرۇن ئىش قىلىشنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ئەسلىتىپ ئۆتكەن.
إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ
« ئۇ ئىنسان بىلمەمدۇكى، (ئاخىرەت كۈنى) قەبرىلەردىكى ئۆلۈكلەر قايتا تىرىلدۈرۈلۈپ چىقىرىلغان، دىللاردا (ساقلانغان) سىرلار ئاشكارىلانغان چاغدا، ئۇ كۈندە رەببى ئۇلارغا (ھەممىنى) خەۋەر قىلىدۇ » ( 9-11 ).
